De proteststem van Greta Thunberg weerklinkt al lang niet meer enkel in de straten rondom het Zweedse parlement. Op 4 maart hield ze een exemplarische speech voor de Europese commissie voor milieubeheer, volksgezondheid en voedselveiligheid. Na haar scherpe aanklacht ontvouwde zich een absurd schouwspel: de voltallige commissie stond recht en begon te applaudisseren. En met elke klap neutraliseerden ze het gevaar dat Greta is.

U moet de beelden van de speech maar eens bekijken. Eén voor één staan de commissieleden recht om zich bij de staande ovatie te voegen. Ik heb geen idee wat hen bezielt. Is het politiek opportunisme, is het groepsdruk? Wat er ook van zij, ik vind het pijnlijk om te zien.

Greta werd nog met bemoedigende woorden ten tonele gevoerd door de voorzitter van de commissie: 'We hebben de jeugdige energie nodig. En Greta belichaamt deze energie.' Hij beseft niet dat hij met deze woorden de energie uit de klimaatbeweging zuigt. De proteststem wordt in de kiem gesmoord door affirmerend 'ja-geknik' en hypocriete schouderklopjes van de politieke elite. De politieke tegenstelling wordt op deze manier netjes toegedekt.

HET POST-IDEOLOGISCHE EN POST-POLITIEKE TIJDPERK

De politieke toe-eigening van de klimaatbeweging door de gevestigde politieke orde lijkt omgekeerd evenredig met haar slaagkansen. De heersende gedachte is dan ook dat verandering alleen mogelijk is door een vereniging van de belangen, belichaamd door het compromis.

Volgens de tijdsdiagnose van Jean-François Lyotard is er in onze (post)moderne samenleving geen plaats meer voor 'grote verhalen' door een enorme vooruitgang in de technologische ontwikkelingen. En hoewel ik deels akkoord ga met zijn tijdsdiagnose, slaat hij de bal compleet mis over de redenen daarvoor. Een gelijkaardige diagnose werd naar voor geschoven door Francis Fukuyama. Het einde van de Koude Oorlog, aangeduid door de Val van de Muur, luidde een nieuw tijdperk in. De morele, economische en politieke hegemonie van de democratie staat volgens Fukuyama buiten kijf.

Het tijdperk dat het einde van de 'grote verhalen' inluidde kwam niet door technologische ontwikkelingen, noch door het einde van de Koude Oorlog, maar door een nieuwe manier van aan politiek doen. Ronald Reagan en Margareth Thatcher worden vaak in één adem genoemd ter aanduiding van de politiek van het neoliberalisme. Dit werd gestaag ingevoerd doorheen de jaren 1980 en 1990 ter vervanging van de keynesiaanse welvaartsstaat. Deze manier van politiek 'bedrijven', en u mag dit letterlijk nemen, manifesteerde zich onverscholen in de uitspraak van toenmalig premier Tony Blair van de Labour partij: 'The choice is not between a left-wing economic policy and a right-wing one, but between a good economic policy and a bad one.' We leven voortaan in een post-ideologisch tijdperk. Elk 'groot verhaal' wordt in de maag van het establishment ontbonden en geneutraliseerd.

De internationaal gerenommeerde Belgische filosofe Chantal Mouffe, die eind februari nog een lezing gaf aan de KULeuven, pleit voor een nieuwe zichtbaarheid van politieke tegenstellingen. Het neoliberalisme heeft het politieke landschap vervormt tot een procedurele machine. Verborgen achter de consensus en het compromis duwt zij de politieke tegenstellingen naar de achtergrond. Dit creëert een redelijk stabiel systeem, maar onontvankelijk voor kritiek en verandering. En laat dat nu net zijn wat de klimaatbeweging beoogt. We bevinden ons volgens haar in een post-politieke situatie: onder het vaandel van 'modernisering' en globalisering hebben ook de sociaaldemocraten de dictaten van het financiële kapitalisme aanvaardt. Daarmee minimaliseerden zij alle kansen op echte verandering. Zij noemt de 'Green Deal' van Von der Leyen en Timmermans een neoliberaal afkooksel van de Amerikaanse variant, de 'Green New Deal', voorgesteld door Congreslid Alexandria Ocasio-Cortez en gesteund door de presidentskandidaat Bernie Sanders. Enkel in de laatste worden namelijk de linken gelegd met armoede, klimaat en racisme en worden sociale, ecologische en democratische eisen aan elkaar gekoppeld.

Dit is een oproep om uit deze post-politieke impasse te geraken.

DE IDEALISTISCHE PROTESTSTEM

De 'grote verhalen' hebben het moeten afleggen tegenover het pragmatisme van het neoliberalisme. Toch is er met betrekking tot de klimaatzaak nog een ander mechanisme werkzaam. Het is namelijk zo dat het 'grote ecologische verhaal' wel wordt geaccepteerd door de gevestigde politieke elite. De staande ovatie die volgde op de speech van Greta Thunberg is hier het bewijs van. Ik zoek verder naar een verklaring.

De Britse antropologe Mary Douglas verwierf wereldwijde academische bekendheid met haar boek Purity and Danger (1966). Ze voerde onderzoek naar de wijze waarop culturen omgaan met elementen die niet passen binnen cultuurspecifieke classificatiesystemen. Elke cultuur hanteert classificatiesystemen die hen toelaten om op een gemeenschappelijke manier naar de wereld te kijken. De niet-passende elementen worden door de dominante culturele orde als een bedreiging gezien omdat ze de classificatiesystemen ondermijnen. Mary Douglas stelt dat aporieën binnen deze classificatiesystemen op twee verschillende manieren behandeld kunnen worden. Ofwel wordt het bedreigende element met geweld bestreden, ofwel wordt het gesacraliseerd. In het tweede geval worden de bedreigende elementen binnengelaten in het culturele lichaam, maar ze worden bekeken als een verheven element dat boven de classificaties uitstijgt. Dit is een proces van sacralisering. Dit laat hen toe om de aporie binnen het classificatiesysteem te ontdoen van zijn bedreigende elementen en binnen te laten in de culturele orde. Ik vermoed dat er zich een analoge situatie voltrekt met betrekking tot protestbewegingen. Ik denk aan mei '68, maar ook aan figuren als Che Guevara en zelfs Martin Luther King.

Elke derde maandag van januari wordt er in de Verenigde Staten een feestdag gehouden ter nagedachtenis van deze laatstgenoemde. Het gezicht van de civil rights movement van de jaren 1950 en 1960 wordt vandaag nog steeds aanbeden als een visionair en een held. Al is de situatie van de zwarte gemeenschap nog steeds één van achterstelling en ongelijkheid. Dat iemand als Martin Luther King vandaag elk jaar wordt herdacht in een land waar elke kritische stem tegen het kapitalisme wordt verketterend als zijnde 'bolsjewisme' is op z'n minst bevreemdend te noemen. Toch sprak hij zich uit over de klassentegenstellingen en de onwenselijke consequenties van het kapitalisme ten opzichte van de zwarte bevolking. De verheffing van de persoon van Martin Luther King binnen de heersende politieke en culturele orde kon alleen plaatsvinden wanneer hij van deze bedreigende aspecten werd ontdaan. Hij is gereduceerd tot een symbolische schim. De zogenaamde radicale kant van zijn ideologie werd 'opgelost' in de maag van de gevestigde politieke klasse. Het was trouwens Ronald Reagan himself die de wet tot goedkeuring van de feestdag tekende op 2 november 1983.

Een nog extremer voorbeeld is het lot van Che Guevara. De commerciële commodificatie van zijn persoon is absoluut. Compleet gestript van zijn ideologie leeft hij voort op koffietassen en goedkope T-shirts.

Naar mijn mening zijn er dus grofweg twee manieren waarop de gevestigde politieke klasse met een proteststem kan omgaan. Ofwel in zijn geheel als 'giftig' beschouwen voor het politieke lichaam. Ze wordt als illegitiem en idealistisch bestempeld. Het politieke establishment gaat hier op destructieve en gewelddadige wijze mee om. Zowel de 'gilets jaunes' als de protestbeweging in Hong Kong zijn hier voorbeelden van. Beiden werden met hevige repressie beantwoord. De overheid aanvaardt de beweging niet als gesprekspartner, maar de politieke tegenstelling blijft wel enigszins recht waardoor de eisen van de protesten meestal duidelijk en helder blijven. De andere manier is om de protestbeweging wel te aanvaarden als gesprekspartner en als zodanig te introduceren binnen de politieke orde. Maar ook deze wijze gebeurt niet zonder geweld, al neemt deze geen fysieke vorm aan. De politieke orde 'herkauwt' de eisen van demonstranten. De protestbeweging wordt binnengelaten in het politieke lichaam, maar niet vooraleer ze wordt gestript van haar bedreigende elementen. De gevestigde orde slokt deze proteststem op, om haar daarna verder te laten ontbinden in haar maag en haar uiteindelijk, onschadelijk gemaakt, door te spoelen.

Emile Zola begreep deze strategie van het establishment. Toen hij in de laatste twee alinea's van zijn pamflet J'accuse (1898) de namen van alle prominente medeplichtigen schreef, wist hij dat hij voor de rechter zou verschijnen. En het was daar, in de rechtszaal met alle nodige aandacht, dat hij zijn betoog kon houden. De rechtszaal werd het podium van zijn aanklacht. En op dat podium nam de polemiek zijn ware vorm aan: de rechterlijke arm van het politieke en militaire establishment tegenover de dissidente stem van Zola. Geen bemoedigende woordjes van de corrupte elite, maar een celstraf.

Op het Wereld Economisch Forum van Davos in het voorjaar van 2018 werd duidelijk dat ook Rutger Bregman, een Nederlandse historicus, deze strategie had begrepen. De zaal, tot de nok gevuld met de economische en politieke elite, keek vreemd op toen Bregman hen een flinke veeg uit de pan gaf. 'Nobody raises the issue of tax avoidance and the rich not paying their share. It is like going to a firefighters' conference and not talking about water. This is not rocket science. We can talk for a very long time about all these philantrophy schemes, but we've got to be talking about taxes. Taxes, taxes, taxes!'. Ook deze beelden beveel ik aan trouwens.

EEN NOODTOESTAND

Het uitroepen van de klimaatnoodtoestand door het Europees parlement in november vorig jaar is naar mijn mening het beste voorbeeld van wat Greta Thunberg 'jullie lege woorden en beloften' noemde in Davos begin dit jaar. U kan mij verdenken van cynisme en leedvermaak, maar de meest hoopvolle en doeltreffende momenten van de klimaatbeweging in België waren de tranen van Joke Schauvliege en de hevige discussie die volgde op gebruik van de term 'planepoolen' van Zuhal Demir. Het zijn momenten als deze die weer manifest maken waar de klimaatbeweging om draait: een radicale omkeer in beleid en mentaliteit. Deze momenten geven paradoxaal nieuwe energie aan de beweging, want dan weten ze tenminste tegen wie en wat ze strijden. De tranen van Schauvliege hebben zich rechtstreeks omgezet in nieuwe brandstof voor de scholieren. En het 'planepoolen' van Demir maakte opnieuw duidelijk tegen wie en wat de klimaatbeweging strijdt.

Tijdens het schrijven van dit essay, las ik het afscheidsboek van dokter Dirk van Duppen Zo verliep de tijd die me toegemeten was. Wanneer hij het in dat boek heeft over zijn verzet tegen de Lange Wapper brug in Antwerpen, schrijft hij:
'Gevraagd naar de onrust over de impact
van de Lange Wapper op de gezondheid
herhaalt burgemeester Janssens:
Walk and don't look back.
Het is allemaal brandstof voor de verontwaardiging.'
Het is nu meer dan tien jaar geleden dat de Lange Wapper in een referendum werd weggestemd door de Antwerpenaren.

BRONNEN

Mouffe, Chantal. For a Left Populism. Verso, 2018.
Lyotard, Jean-François. La Condition Postmoderne : Rapport Sur Le Savoir. Ed. De Minuit, 1988.
Fukuyama, Francis. Het Einde Van De Geschiedenis En De Laatste Mens. 4e dr. ed., Olympus, 1999.
Blommaert, Thomas en Van Duppen, Dirk. Zo verliep de tijd dat me toegemeten was. Epo. 2020.
https://www.theguardian.com/business/2019/feb/01/rutger-bregman-world-economic-forum-davos-speech-tax-billionaires-capitalism
https://www.commondreams.org/views/2020/02/02/remember-influence-socialism-martin-luther-king-jrs-legacy
https://www.europarl.europa.eu/news/en/headlines/society/20200227STO73520/greta-thunberg-urges-meps-to-show-climate-leadership
https://hiw.kuleuven.be/ripple/events/agenda/lecture-chantal-mouffe-the-green-new-deal-a-project-for-the-radicalization-of-democracy

(Lees alle winnende essays van de Emile Zola Prijs 2020)

• Emile Zola Prijs 2020