De Sloveense filosoof Slavoj Žižek had maar enkele weken nodig om een boek te schrijven over de pandemie. Het is slechts een klein werkje geworden, maar de populaire en ook wel beruchte communistische filosoof wil het geweten hebben dat hij hier niks aan verdient. Op de website van de uitgever, en in bijna alle communicatie rond het boek, staat duidelijk dat Žižek de winsten van het boek weggeeft aan een goed doel.

Het kan worden gezien als Žižeks manifest voor een andere wereld na corona. Zijn bijdrage aan #BeterNaCorona, als het ware.

Wie reeds bekend is met het werk van Žižek zal verschillen opmerken met de rest van zijn oeuvre. Hegel, Marx en Lacan zijn aanwezig, maar het zijn achtergrondpersonages. De oude Sovjetgrappen die Žižek normaal vrijelijk hanteert maken plaats voor nieuwsberichten en artikels. Žižek behoudt wel zijn gebruik van populaire cultuur om ideeën en concepten uit te leggen, zoals hij hier doet met War of The World van H.G. Wells en de 'Five Point Palm Exploding Heart Technique' uit Kill Bill: Volume 2 van Quentin Tarantino. Hiermee wil Žižek illustreren dat we met de Covid-19 pandemie op het punt zijn gekomen dat we niet meer verder kunnen met het globaal kapitalistisch systeem en dat radicale verandering nodig is. Die radicale verandering ziet hij gebeuren onder de noemer van een communistische ideologie. Het is echter maar de vraag of de ideologie die Žižek voor ogen heeft nog wel communisme is. Om zijn punt te beargumenteren zal Žižek zich, ten eerste, distantiëren van het totalitair communisme van China, ten tweede aantonen wat er verkeerd loopt in het neoliberaal systeem, en ten derde aangeven wat zijn idee van communisme is.

In tien hoofdstukken raast Žižek door alle problemen en gevolgen van de pandemie. Terwijl hij dit doet weet hij de pandemie te verbinden met ideeën en concepten uit zijn voorgaand werk. Zoals zijn kritiek op politieke correctheid en Europa's houding tegenover vluchtelingen. In Europa ziet hij drie stormen samenkomen die samen de perfecte storm veroorzaken. De eerste en tweede storm zijn de pandemie en de economische gevolgen ervan. De derde noemt hij het Putogan virus; dit staat voor Poetin en Erdogan. Zij gebruiken het conflict in Syrië voor hun machtspelletjes waar ze Europa in mee trekken. Miljoenen Syriërs zijn het slachtoffer van hun danse macabre. Žižek noemt Poetin en Erdogan dan ook oorlogsmisdadigers die voor het Internationaal Tribunaal in Den Haag zouden moeten verschijnen.

Žižek bekritiseert ook hoe de Chinese overheid het virus heeft aangepakt. Of eerder hoe ze klokkenluiders heeft gecensureerd en bestraft. Hij noemt Li Wenliang een Chinese Chelsea Manning of Edward Snowden. Het was deze Chinese dokter die op 30 december 2019 informatie vrijgaf over het bestaan van het Covid-19 virus, en hiervoor werd gecensureerd. Li Wenliang werkte in een hospitaal in Wuhan waar hij besmet geraakte met het virus en uiteindelijk op 7 februari hieraan overleed. Volgens Žižek is de uitbraak van het virus de prijs die de Chinese autoriteiten betalen voor het gebrek aan vertrouwen in de bevolking en de onderdrukking van vrije meningsuiting. Crisissen als deze hebben juist nood aan een wederzijds vertrouwen tussen bevolking en overheid. Dit vertrouwen vormt de kern van Žižeks visie op het communisme als een ideologie bestaande uit internationale samenwerking tussen overheden en collectieve mobilisatie van mensen.

Het totalitaire regime van China, maar bijvoorbeeld ook dat van Iran, treft schuld in de verspreiding van het virus in het land en daarbuiten. Maar hetzelfde geldt voor de sociale condities van onze geglobaliseerde en neoliberale wereldorde, zo argumenteert Žižek. Niet alleen de snelle verspreiding van het virus in deze geïnterconnecteerde wereld, maar ook de besparingen in de gezondheidszorg zijn het gevolg van de neoliberale ideologie. Laten het juist de zorgverstrekkers en andere essentiële beroepen wezen die levensnoodzakelijk zijn om ons door deze crisis te krijgen. De maatschappij zal hen naar waarde moeten schatten. Dit kan niet blijven bij puur symbolische acties van handjes klappen en politici die op bezoek gaan. Met Žižek kunnen we stellen dat er radicale veranderingen moeten plaatsvinden. Sommige landen zijn daar reeds mee bezig. We zien hoe oude economische waarden, die voorheen door politici als onvermijdelijk werden beschouwd, nu met gemak overboord worden gegooid door dezelfde politici. Het is verbazingwekkend hoe, zonder werkelijke machtsverschuiving binnen de politiek, de politieke realiteit kan veranderen. We mogen daar echter niet al te utopisch in zijn. Velen staan te springen om terug te keren naar de orde van vroeger. Donald Trump voorop, die – wat de menselijke kost ook mogen wezen – de Amerikaanse economie opnieuw in actie wil duwen. Ook in China denkt men eraan om mensen in het weekend extra shifts te laten draaien om de quota's van voorheen te bereiken. De financiële kosten zijn van groter belang dan de menselijke.

Het is dan ook niet verbazend dat sommigen in het virus een soort van poëtische of zelfs reële straf zien voor de mens en hoe die de wereld gebruikt. Voor Žižek is dit een vorm van pre-modern denken dat een intentie toeschrijft aan het virus dat het gewoon niet heeft en dat de mens op haar beurt weer op een verhoog plaatst. Door te stellen dat het virus er is omdat wij gestraft moeten worden, laten we uitschijnen dat wij mensen belangrijk genoeg zijn om te worden gestraft door de natuur of zelfs dat er iets bovennatuurlijk is dat zich van ons bewust is. Maar, zoals Žižek het stelt, verbergt het virus geen diepere betekenis. Wij, mensen, zijn maar wezens onder wezens die er het slachtoffer van zijn.

Doorheen de tien hoofdstukken schetst Slavoj Žižek een ideologie waarvan het eerste principe is '… should be not to economize but to assist unconditionally, irrespective of costs, those who need help, to enable their survival'. Dit principe uit zich niet enkel in de samenwerking tussen individuen of binnen de context van medische behandelingen maar ook in internationale solidariteit met internationale organisaties zoals het WHO die meer slagkracht dienen te krijgen. De prioriteit van nationale belangen moet aan de kant worden geschoven voor de samenwerking van wetenschappers en het delen van middelen en informatie. Het is deze ideologie van evidence-based collective action die Žižek 'communisme' noemt. Maar evidence-based collective action kan men evenzeer zien als de gemene deler die verschillende progressieve (en zelfs andere) ideologieën kan samenbrengen om vanuit deze crisis een internationale beweging op te zetten die breder gaat dan de directe aanpak van de pandemie, maar ook sociale ongelijkheid en klimaat aanpakt.

Tot slot nog dit. Žižek heeft zijn boek opgedragen aan Michael Sorkin. Deze invloedrijke Amerikaanse stedenbouwkundige overleed in maart aan het virus. Als professor en ontwerper beaamde Sorkin sociale en ecologische ideeën in architectuur. Op de website van zijn studio vindt men verschillende projecten die men kan beschouwen als eco-futuristische paradijzen waar sociale gelijkheid en solidariteit de norm zijn. Als men echter kijkt waar deze projecten zich bevinden, is men al snel in dure gegentrificeerde wijken in westerse steden en Chinese megaprojecten waarvan enkele in Wuhan. Het zijn totalitaire regimes en neoliberale overheden die deze projecten bouwen. Wanneer men werkelijk na corona een nieuwe wereld wil maken, gaat dit enkel kunnen in de wereld van deze machthebbers waarbij verschillende van de noodzakelijke veranderingen ingaan tegen de belangen van diezelfde machthebbers.
Victor Debeerst

Pandemic!
Slavoj Žižek – OR Books, New York, 2020

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2020: #BeterNaCorona van Samenleving & Politiek.

• #beternacorona
• Slavoj Zizek