45 minuten, meer tijd krijgen we niet van Ignaas Devisch om dit interview af te nemen via het onlineplatform Whereby. Hij heeft het druk. Hoewel al zijn lezingen worden uitgesteld tot het opnieuw veilig is om elkaar in levenden lijve te ontmoeten, blijken zijn dagen goed gevuld. Het academische werk gaat voort, de onlinelessen moeten voorbereid en er is natuurlijk de opvolging van de coronacrisis. Ignaas Devisch was, als professor medische filosofie aan de UGent, nauw betrokken bij het ethische luik van de richtlijnen voor Intensieve Zorgen. Die richtlijnen kwamen er bij de uitbraak van de coronacrisis in ons land op vraag van FOD Volksgezondheid en de Vereniging voor Intensieve Geneeskunde. Voorlopig blijven de Belgische ziekenhuizen gespaard van Italiaanse toestanden. Op een tiental dagen tijd realiseerde men het onmogelijke en verdubbelde men het aantal bedden op Intensieve Zorgen. Een huzarenstuk. "Ons allereerste advies was dan ook om de capaciteit van Intensieve Zorgen flink uit te breiden en op die manier zoveel als mogelijk moeilijke ethische keuzes te vermijden."

De beddencapaciteit verhogen was au fond een ethische keuze?

"Absoluut. Daarom ook de verscherpte aandacht voor het zogenaamde advanced care planning, meteen het tweede ethische principe. Van bewoners van woonzorgcentra proberen we nu versneld te weten te komen welke behandeling ze nog willen op het einde van hun leven. Mensen die bij een zwaar infarct niet meer gereanimeerd willen worden, moeten we niet naar Intensieve Zorgen brengen. Zeker in deze tijden is het belangrijk om therapeutische hardnekkigheid te vermijden.

Een derde ethisch principe is dat Intensieve Zorgen, zolang ze niet overbevolkt geraakt, principieel blijft uitgaan van 'first come, first served'. Tenzij in geval van absolute urgentie wordt er niet geprioriteerd."

Toch hoorden we van het UZ Leuven dat zij in geval van nood leeftijd wel als criterium zien.

"Elk ziekenhuis blijft de vrijheid behouden om eigen richtlijnen te ontwikkelen. Maar ons ethisch advies is dat een generieke lijn trekken op basis van leeftijd niet rechtvaardig is."

Waarom niet?

"Wij vinden het rechtvaardiger om een generieke lijn te trekken op basis van de levensverwachting en de kans op goed herstel. Iemand van 40 jaar kan zich in een zeer laat stadium bij Intensieve Zorgen aandienen en nog een dag te leven hebben. Gaan we die dan proberen redden en verkiezen boven een persoon van 67 met nog 20 jaar levensverwachting? Als je pakweg 75 jaar als bovengrens neemt, krijg je conflicten die tot zeer arbitraire beslissingen kunnen leiden. Je zal maar 75 jaar en 1 dag zijn. Of 74 jaar en 362 dagen."

Zijn we met deze aanpak niet de woonzorgcentra vergeten?

"Ik vrees dat we op die vraag bevestigend moeten beantwoorden. Er is te weinig afstemming geweest tussen het federale en het Vlaamse niveau, waardoor het ziekenhuisbeleid een beetje los is komen te staan van dat van woonzorgcentra. Wie hieraan schuldig is geweest, is niet zonder meer eenduidig. Maar ik betreur enorm dat de chaos op het terrein tot vandaag vrij groot is, zorgpersoneel te weinig is ondersteund en finaal de bewoners ervan de dupe zijn. Dit raakt me enorm. We mogen oudere mensen nooit opgeven of minder goed behandelen dan jonge mensen."

Een infarct van onze Intensieve Zorgen hebben we gelukkig alleszins wel voorlopig weten te vermijden.

"We hadden het cynische geluk dat we konden leren van de fouten die elders gemaakt werden. In Italië crashte het gezondheidszorgsysteem omdat het niet voorbereid was. We hebben op korte tijd goed geanticipeerd. Tot nu toe komen we niet in de problemen. Als het zo blijft, is het fantastisch. Al kan de situatie snel veranderen."

In Italië heeft men wellicht ook richtlijnen voor Intensieve Zorgen. De vraag is in welke mate die worden toegepast in een situatie van chaos?

"Ik heb de Italiaanse richtlijnen gelezen. Leeftijd is er, als het systeem in uiterste nood komt, wel een criterium. Dat was de voorbije periode natuurlijk wel het geval. En dan merk je hoe onrechtvaardig het er in een situatie van chaos plots aan kan toegaan. Want waarom zou een 65-jarige geen goede zorg meer verdienen? Eens het systeem instort, begint men in het wilde weg maatregelen en beslissingen te nemen. Met collateral damage tot gevolg."

Niet alleen voor de patiënten, maar wellicht ook voor de spoedartsen zelf?

"In een ideale situatie worden beslissingen over leven en dood niet door de individuele spoedarts genomen, maar door een heel team. In een situatie van chaos lukt dat niet altijd. Het is nochtans van essentieel belang dat onze spoedartsen en zorgverstrekkers er niet onderdoor gaan. Ik maak me zorgen over hoe zij uit deze crisis zullen komen.

Enkele jaren geleden werkte ik mee aan een Europees project rond ethiek en rampensituaties. Daaruit blijkt dat je zorgverstrekkers tot vijf jaar na de ramp moet opvolgen. Ook zij kunnen, net zoals de slachtoffers, een posttraumatisch stressstoornis ontwikkelen en in een cocktail van medicalisering verstrikt geraken. Dat een spoedarts zelf moet beslissen wie blijft leven en wie niet, is onmenselijk. Vandaar onze criteria waarop elke dienst kan terugvallen. Want in het heetst van de strijd hebben spoedartsen uiteraard geen tijd voor ethische debatten."

Ook overheden maken ethische keuzes in hun coronabeleid. Zo kozen het VK en Nederland in de beginfase voor de strategie van groepsimmuniteit.

"Onbegrijpelijk. Zo'n strategie kan nooit een optie zijn als er geen vaccin is. De potentiële dodentol is gewoonweg te hoog. Honderdduizenden burgers opofferen om groepsimmuniteit te kweken, kan je toch moeilijk rechtvaardig beleid noemen? Men heeft in Nederland toch sneller ingezien dan in het VK dat dit niet de juiste weg was. Het ego van de premier van Nederland is dan ook iets kleiner dan die van het VK (lacht)."

Het globale karakter van het coronavirus maakt dat een paar landen de zaak kunnen blijven hypothekeren voor de rest.

"Absoluut. Je hebt maar een paar Trumps en Bolsonaro's nodig opdat het virus blijft rondgaan. Zolang er geen vaccin is, zal dat wellicht het geval zijn. Mijn grote schrik is dat het virus ook Afrika bereikt waar een performant gezondheidssysteem vaak volstrekt afwezig is."

Ook de VS is op vlak van gezondheidszorg stilaan een ontwikkelingsland, zo blijkt nu.

"Donald Trump beschouwt het als een 'succes' als de VS onder de 200.000 coronadoden zouden blijven. Hallucinant. Er is in de VS nauwelijks nog gezondheidszorginfrastructuur. Staten worden tegen elkaar uitgespeeld voor de aankoop van ademhalingstoestellen. Alle knowhow is uit het staatsapparaat geduwd, want experts zijn per definitie verdacht. De voorbije jaren is fel bespaard op departementen zoals Pandemische preventie. Met de gekende dramatische gevolgen."

Zou de coronacrisis de terugkeer van een sterke overheid kunnen betekenen?

"In een aantal landen misschien wel, maar ik ben niet naïef. Het hangt af van de cultuur van een land. De wereld zal na de coronacrisis niet helemaal anders draaien dan nu. In de VS dacht Trump al aan de herlancering van de economie nog voor de coronacrisis goed of wel was uitgebroken.

Ook in België werd de voorbije jaren door sommige politici op een denigrerende toon gesproken over subsidies aan overheidsinstellingen of over onze gezondheidszorg. Maar stel je voor dat we die vandaag niet hadden? Dan pas was de dodentol enorm geweest."

Voor een vaccin moeten we rekenen op de goodwill van de vrije markt. Johnson & Johnson beweert in 2021 al een betaalbaar vaccin te hebben.

"Ik hoop dat we in deze naïef mogen zijn en dat Johnson & Johnson hierin slaagt. Cynisch gesteld heeft het daar zelf ook voordeel bij. Niet alleen op economisch vlak, maar ook voor zijn imago. Daarna zal het ongetwijfeld weer de winst gaan tellen. Maar doet het ertoe wat de motieven van Johnson & Johnson zijn? Ik geloof nogal in het devies: niet iedereen moet goed zijn, maar iedereen kan ondanks zijn slecht karakter wel goed proberen handelen."

Is de coronacrisis geen opportuniteit om ook de financiering van universiteiten te herbekijken?

"De manier waarop we een doctoraat toekennen moet fundamenteel herdacht. Vandaag speelt een nefaste combinatie van wetenschappelijk behoud en carrièregewin. Het is nu voordeliger om een doctoraat te starten waarvan je vooraf al min of meer de conclusies kent en je je verzekerd weet van een aantal publicaties in academische tijdschriften, dan om fundamenteel academische onderzoek te doen waarvan je niet weet of je resultaten zal kunnen voorleggen."

Wat is voor u fundamenteel academisch onderzoek?

"Dat je eraan begint zonder te weten waar je uitkomt. Ik pleit er al langer dan vandaag voor om de publicaties uit te stellen tot na je doctoraat en dat je die vier jaar gebruikt als een labo. Daar is de universiteit ook voor opgericht: een vrijplaats om na te denken. Dat betekent dat je scenario's kan ontwikkelen die desnoods tegen een muur aanbotsen, maar waarna je op een andere manier weer verder moet. Het bevordert creativiteit. Na het doctoraat heb je nog de rest van je academische carrière om je onderzoek te valoriseren of te vermarkten."

Waarom past de bevolking haar gedrag wel aan als er doden vallen door een virus, maar niet als er doden vallen in het verkeer, door ongelijkheid of klimaatopwarming?

"Wel, eerst en vooral worden we ertoe verplicht door de overheid (lacht). Daarnaast is er bij het coronavirus een duidelijk verband tussen gedrag en gevolg. Een aantal van de jongeren die op de lockdownparty's nog een laatste keer goed gefeest hebben, ligt nu op Intensieve Zorgen. Mocht elke roker binnen twee weken ziek worden, rookt wellicht niemand nog. Mensen stoppen niet met roken omdat longziektes zich pas jaren later manifesteren. Idem voor de doden door klimaatverandering. Iedereen weet dat de huidige stijging van de temperatuur van de aarde niet vol te houden is. Maar de klimaatslachtoffers vallen voornamelijk nog ver weg. En als er hier mensen door overlijden, gebeurt dat door meer verdoken kwalen zoals hart- en vaatziekten."

Bent u dan pessimistisch dat we onze gedragsverandering na de coronacrisis niet volhouden?

"Wat betreft de werkorganisatie zou ik het vreemd vinden dat er niets blijft hangen. Meer telewerk is de evidentie zelve. En iemand voor een doctoraatsverdediging laten overvliegen van Singapore werd al een tijdje in vraag gesteld, maar lijkt me nu volledig verleden tijd. Voor ons dagelijks gedrag vrees ik dat we gewoontedieren zijn. Zodra we weer de ruimte krijgen, vallen we terug in oude patronen. Belangrijk is hoe de politiek de gedragsverandering zal institutionaliseren. We moeten nu van de acute crisis gebruik maken om een aantal positieve gedragsveranderingen te bestendigen. Hoe langer je dat uitstelt, hoe kleiner de kans dat het gebeurt."

Op dat vlak zijn de voortekenen niet gunstig.

"Helaas niet. De regering-Wilmès II heeft nu twee keer drie maanden de tijd gekregen om met volmachten de coronacrisis aan te pakken. Daarna herstart wellicht het politiek gekibbel."

Vandaag zien we een enorme golf aan burgersolidariteit. Tegelijk stemt bijna de helft van de Vlamingen voor Vlaams Belang en N-VA, partijen die geen sterke sociale zekerheid willen. Is dat niet raar?

"Op politiek vlak maken we vaak andere keuzes dan wat we van de samenleving verwachten. Mensen stemmen tegen hun socio-economische belangen in. Het toont aan dat we geen rationele wezens zijn. Maar ook dat politiek los is komen te staan van de realiteit. Ze leidt een eigen dynamiek en vooral perceptie is er van belang.

De coronacrisis toont aan dat we fundamenteel relationele wezens zijn. De sociale media staan bol van de challenges. Erken mij, hoor mij, kijk naar mij. Als die sociale erkenning wegvalt, zijn we tot veel bereid om die terug te krijgen. Dat moet hoop geven aan linkse partijen. Zij verzeilden na de val van Muur in het regeerputje en vergaten om een verbindend verhaal te vertellen. De uitdaging is nu om de opstoot aan solidariteit in een wervend verhaal te gieten. Want deze solidariteit is echt. Net zoals de solidariteit tijdens de Warmste Week echt is. Daar wordt vaak meewarig over gedaan, maar meer dan de helft van de Vlamingen engageert zich. Dat is niet fake."

In 2017 schreef u nochtans het boek Het empathisch teveel, waarin u pleit voor meer onverschilligheid.

"Klopt. Op het niveau van de persoonlijke verhoudingen is empathie wenselijk, maar het is geen wondermiddel waarmee we alle maatschappelijke problemen kunnen oplossen. Empathie is een vluchtige en volatiele emotie. Een zekere onverschilligheid is gewenst en soms zelfs bittere noodzaak. Ik hield in het boek geen pleidooi tegen empathie, maar wel voor solidariteit. Hoe sterker je die structureel organiseert, hoe minder je naastenliefde moet wegduwen naar de markt van de goede doelen. Maar natuurlijk vind ook ik de huidige golf aan empathie hartverwarmend."

Het Gents Solidariteitsfonds kan de stortingen inderdaad nauwelijks bijhouden.

"Dit is een uitzonderlijke situatie en we gedragen ons ernaar. Niet alleen burgers trouwens, ook bedrijfsleiders. Laten we geen tegenstelling creëren tussen diegene die winst maken en anderen. De voorbije weken kreeg ik veel mails van bedrijfsleiders die vragen wat ze kunnen doen. Fantastische initiatieven schieten als paddenstoelen uit de grond. Ze zijn broodnodig, want aan de onderkant van de samenleving speelt zich een stil drama af. Het is dus belangrijk dat we deze solidariteit kunnen vasthouden. Hoe meer we ze in duidelijke structuren gieten, hoe groter de kans dat dat lukt."

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 4 (april), pagina 14 tot 19

• interview
• Ignaas Devisch
• Corona
• gezondheidszorg
• ethiek