Het was nog als journalist voor De Tijd dat ik begin jaren 1990 afzakte naar een klein maar bomvol zaaltje waar Dirk Van Duppen zijn boek De cholesteroloorlog voorstelde. Ik herinner me – naast zijn kenmerkende gedrevenheid – vooral de cijfermatige onderbouw van zijn betoog. Het boek is geen dogmatisch en tendentieus betoog om de farmasector de loef af te steken en PVDA politiek te profileren. Neen, het staat vol overtuigende voorbeelden, cijfers en redeneringen. 100 miljoen euro. Het monopolie van Zocor kost de ziekteverzekering 100 miljoen euro.

Het maakte meteen de verontwaardiging tastbaar. De persaandacht was groot, de farma stond in het defensief, de steun uit verschillende hoeken immens. Het kiwi-model was geboren. Het kreeg politiek gevolg, weliswaar in een afgezwakte versie, maar de idee dat we te veel betalen voor geneesmiddelen en dat daar iets aan te doen is, was geboren. Het klinkt paradoxaal dat het een PVDA'er was die erop wees dat het marktmechanisme van vraag en aanbod in de farmasector danig vertroebeld was, en dat de concurrentie veel meer moet spelen.

Ook vandaag zindert de impact nog door. De laatste twee decennia wordt stelselmatig gebouwd aan het goedkoper maken van geneesmiddelen waarvan het patent vervallen is en er generische varianten voorhanden zijn. Er komen steeds scherpere opgelegde prijsdalingen, artsen krijgen een quotum 'goedkoop voorschrijven' en ook apothekers worden verplicht om het goedkoopste geneesmiddel af te leveren als de arts een geneesmiddel op stofnaam voorschrijft.

Generische geneesmiddelen zijn inmiddels ingeburgerd. Uit de barometer goedkope geneesmiddelen van het Socialistisch Ziekenfonds blijkt dat in 2017 8 op de 10 Belgen een generisch geneesmiddel kregen en 99,9% van de artsen schreven er voor. Voor 70% van de geneesmiddelen die afgeleverd worden, bestaat een generisch alternatief.

Mooi in het boek Zo verliep de tijd die me toegemeten was is om te lezen hoe de cholesteroloorlog klein ontstond met een uit het leven gegrepen verhaal. Een patiënt van Dr. Van Duppen, 'Antonio', die geen terugbetaling krijgt voor zijn cholesterolverlager Zocor omdat hij niet voldoet aan de toenmalige strenge voorwaarden. Onterecht, volgens zijn dokter, een puur budgettaire benadering om de kosten voor de ziekteverzekering onder controle te houden. Niet veel later sterft Antonio aan een hartinfarct. Op een teamvergadering van de artsen doet het voorval snel denken aan twee gelijkaardige gevallen, en later nog aan meer. De basis voor verder onderzoek en voor het kiwi-model is geboren.

Ten tijde van Antonio kostte een klein doosje Zocor 184 euro. Vandaag kost een doosje Zocor (84 tabletten) 17 euro en een klein doosje met 28 tabletten met een generiek een goede 9 euro.

Het is voor mij één van de mooiste voorbeelden van hoe vanuit de praktijk, vanuit doorleefde verhalen, steentjes of zelfs stenen verlegd kunnen worden. Mits uiteraard de nodige gedrevenheid, doortastendheid, engagement, kritische reflectie en kwantitatieve onderbouwing. Kwaliteiten waarover Dr. Van Duppen ruimschoots beschikt.

Ook vandaag, nu de torenhoge en onverantwoord hoge farmaprijzen het maatschappelijk debat beroeren, zindert zijn stem nog na. Helaas hebben we nog geen 'kiwi-model' als oplossing, maar we hebben wel de ervaring dat een strijd tegen de farma gewonnen kan worden, al moet er gevochten worden op verschillende fronten.

Enerzijds de biologische geneesmiddelen uit patent, waarvoor een generisch alternatief bestaat (de zogenaamde biosimilars) maar die in België nog nauwelijks worden voorgeschreven. In tegenstelling tot de Zocors van deze wereld, die chemisch geproduceerde geneesmiddelen zijn waarvan het makkelijk is om op grote schaal kopieën te maken, ligt dat bij biologische geneesmiddelen moeilijker. Deze geneesmiddelen moeten worden gekweekt, en identieke kopieën zijn in deze niet zo evident. Er is evenwel overtuigend bewijs dat biosimilars gelijkwaardig zijn, en als alternatief gebruikt kunnen worden. Maar het wantrouwen, en – andermaal – het winstbejag spelen hoogtij.

Anderzijds de innovatieve geneesmiddelen onder patent. Denk aan de Victors en de Pia's van deze wereld. Nieuwe innovatieve geneesmiddelen tegen kanker. Veelbelovende geneesmiddelen voor zeldzame ziektes. Met buitensporige prijzen waarover geheime contracten met kortingen bedongen worden. Deze geneesmiddelen zijn goed voor een stijgend aandeel van de farma-uitgaven, zo'n 29 procent van het totale farmabudget. 1,8 miljard euro overheidsuitgaven die in se een black box zijn.

We kunnen ditmaal de kracht van de concurrentie niet ten volle laten spelen, zoals bij de cholesterolverlagers. Typerend aan de innoverende geneesmiddelen is dat er geen concurrentie is. Meer nog, ze zijn beschermd tegen concurrentie, met dank aan de patenten. Dus moeten we misschien daar iets aan doen, oppert Van Duppen, in de vorm van dwanglicenties. Het is een piste, het is zeker een deel van de oplossing, maar het zal onvoldoende zijn. Er moeten alternatieve business modellen met een loskoppeling van onderzoek en productie komen. En de krachten moeten gebundeld worden op Europees niveau, en zelfs internationaal. De 'supersamenwerker'…

Het Zocor-verhaal is niet het enige voorbeeld dat Van Duppen aanhaalt. Ook zijn strijd tegen de Lange Wapper ontstond uit ervaringen met patiënten. In zijn praktijk in Deurne puffen zes op de tien kleuters. In de praktijk van zijn schoonbroer in Baarle-Hertog gaat het om één op de tien. Baarle-Hertog, een landelijk dorp, oase van groen en rust. Deurne, het district dat van het zenit wordt gescheiden door een scherm van uitlaatgassen. Waar zit het verschil? Volg het spoor van de luchtvervuiling, zo blijkt. En dat doet hij. Met onderzoek en met actie. Met samenwerking en gebundelde krachten.

Zo verliep de tijd die me toegemeten was is opgebouwd uit verschillende hoofdstukken uit het leven van Van Duppen. Zijn jeugd. Zijn arbeidersjaren. Zijn tijd in de Palestijnse vluchtelingenkampen. Zijn leven voor de artsenpraktijk De Bres van Geneeskunde voor het Volk. Zijn eerder beschreven cholesteroloorlog en de strijd tegen de Lange Wapper. Zijn OCMW-jaren. Om te eindigen bij de liefde en zijn boek De supersamenwerker.

Het boek leest als een sneltrein, poëtisch opgesteld met korte zinnen en gedachtesprongen, maar waar het onderliggende engagement van spat. Het geeft een zeer menselijk beeld van Dirk Van Duppen, en een ongelooflijke blijk van strijdvaardigheid en liefde voor de medemens, vooral voor de meest kwetsbaren. Terugblikken op je leven met zo'n testament moet een goed gevoel geven, en kan niet anders dan bij de lezer een groot respect oproepen.

Inderdaad, zoals Dirk De Wachter stelt, 'een leven vol betekenis'. Of het recept voor een goed leven, in de woorden van Paul Verhaeghe: zet je in voor anderen, verzet je tegen onrecht. Of, zoals Rutger Bergman stelt, 'een icoon, zijn tijd ver vooruit'. Meer moet dan niet zijn. Een mooie mens.

Evelyne Hens

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 3 (maart), pagina 77 tot 79