Op 15 en 22 maart worden in Frankrijk lokale verkiezingen gehouden. Dit wordt een belangrijke test voor president Macron. Kan hij de politieke macht die hij drie jaar geleden zo overtuigend veroverde ook lokaal verankeren in enkele grote Franse steden? Of wordt hij afgerekend op zijn te liberale beleid? Lang leek het erop dat Macron zijn zinnen had gezet op Marseille, de tweede grootste stad van Frankrijk. Historisch een links nest, maar al 25 jaar geregeerd door de oude krokodil Jean-Claude Gaudin van Les Républicains. Het lijkt er integendeel op dat Marseille wel eens de heropleving van links zou kunnen inluiden, dankzij een participatief burgerinitiatief en linkse partijen die niet alleen samenwerken maar hun macht ook grotendeels overdragen aan de burgers.

DE HOOFDSTAD VAN DE MIDDELLANDSE ZEE

Marseille is niet alleen de tweede grootste stad van Frankrijk met 865.000 inwoners, het is ook de oudste stad. Het werd zo'n 2.600 jaar geleden gesticht door Griekse zeevaarders uit het huidige Turkije. Met enige fierheid noemt ze zich nu nog la Cité Phocéenne naar de stadstaat waar haar stichters vandaan kwamen. Op de centraal gelegen Quai des Belges aan de Vieux Port ligt een gedenksteen. Met de mededeling dat hier 600 jaar voor Christus Griekse zeelui aan wal gingen om de beschaving over de rest van het land te verspreiden wordt de toon gezet: wij tegen de rest van Frankrijk en zeker tegen Parijs.

Marseille zou een leerschool kunnen zijn voor de rest van Europa door haar 2.600 jaar ervaring met migratie. De stad werd niet alleen gesticht door migranten, ze was ook een toevluchthaven voor vluchtelingen. Armeniërs voor de Turkse genocide, Italianen voor Mussolini, Spanjaarden voor Franco, Noord-Afrikaanse joden na de Suez-crisis, Algerijnen na de onafhankelijkheid. Maar ook avonturiers en gelukzoekers vonden hun weg naar de havenstad. Het maakte van Marseille een cultureel lappendeken. Maar wel een deken, stevig aaneen geweven en warm. Over identiteit wordt amper gesproken. Men is eerst Marseillais, meer nog dan Frans. 'Nous sommes tous d'ici et d'ailleurs,' is een populair gezegde.

Het echte probleem van Marseille is armoede en sociale ongelijkheid. 25% van de bevolking betaalt geen belastingen omdat ze te weinig verdient om belastingen te betalen. Eén op de vier gezinnen moet zien rond te komen met minder dan 800 euro per maand. Tegelijk is de ongelijkheid nergens zo groot in Frankrijk als in Marseille. Dat is zelfs grotendeels geografisch afgebakend: het zuiden is welgesteld tot puissant rijk. Het noorden en grote delen van het centrum zijn arm. De problemen van de stad liggen dan ook voornamelijk in het noorden, in de zogenaamde quartiers chauds, waar drugshandel zowat de enige manier is om op te klimmen op de sociale ladder. Het noorden is jarenlang overgelaten aan haar lot. Naast armoede en ongelijkheid kampt Marseille met dezelfde problemen waarmee iedere grote stad te maken heeft: koning auto, de kwaliteit van de lucht, zeker in de buurten waar de ferry's en de cruiseschepen aanleggen, zwerfvuil en incivisme. Middelmatig openbaar vervoer, zeker naar het noorden. Schooluitval. Schimmige vastgoeddeals. Enzovoort.

Maar toch. Er is iets aan de hand in Marseille. Sinds 2013, het jaar dat Marseille culturele hoofdstad van Europa was, lijkt het alsof Marseille de te ontdekken stad aan de Middellandse Zee is. Niet alleen citytrippers vinden hun weg naar la Cité Phocéenne, ook hoogopgeleide jonge Fransen. Dat heeft natuurlijk te maken met de betaalbaarheid, zeker in vergelijking met het peperdure Parijs. En ook de kwaliteit van het leven, met het zachte klimaat van de Côte d'Azur. Maar nog meer trekt het onontgonnen potentieel van deze stad hen aan. Waar niets is, is veel mogelijk.

Ook talrijke Europeanen en zelfs Amerikanen vinden hun weg naar Marseille. Aangetrokken door de wat aparte kosmopolitische sfeer, maar toch vooral door haar uitdagende ligging aan de Middellandse Zee. Want Marseille zou wel eens de culturele hoofdstad van dit getormenteerde gebied kunnen worden. Het meeting point van drie continenten: het oude Europa, het jonge Afrika en het ambitieuze Azië. Het is een laboratorium waar geëxperimenteerd kan worden met de grootste uitdagingen van deze eeuw: migratie en klimaat. Aan Marseille om deze kans te grijpen en haar historische rol weer op te nemen.

VROLIJKE, VROLIJKE VRIENDEN

Dat zal enkel lukken met een goed, vooruitziend bestuur. En daar moet je heel hard naar zoeken. Al 75 jaar wordt Marseille bestuurd in functie van belangengroepen die sterk genoeg staan om invloed uit te oefenen. Dit systeem werd al geïnstalleerd door de socialistische burgemeester Gaston Deferre die onafgebroken bestuurde van 1953 tot aan zijn dood in 1986. De huidige rechtse burgemeester Jean-Claude Gaudin, ondertussen ook al 25 jaar aan de macht, wordt wel eens vergeleken met een jongleur die verschillende borden op een stokje draaiende moet houden. Die bordjes zijn de verschillende belangengroepen. Het moet gezegd: hij is er een meester in.

Politiek Marseille wordt bijeen gehouden door cliëntelisme en vriendjespolitiek. En dat leidt onvermijdelijk tot schandalen. Zo werd de eerste schepen van Marseille (hier noemen ze dat een adjunct-burgemeester) veroordeeld tot een voorwaardelijke gevangenisstraf en een immense boete wegens fiscale fraude. Ook de burgemeester kreeg het gerecht over de vloer. Zij onderzochten de deal die hij zou hebben gesloten met de vakbond Force Ouvrière. In ruil voor hun stemmen werden de afwezigheden van het stadspersoneel niet te fel gecontroleerd, waardoor zwembaden en culturele centra soms gesloten blijven.

Op 5 november 2018 barstte de puist pas echt open. In de volkswijk Noailles stortte een vervallen leegstand pand in en sleurde het huis ernaast mee. Acht lichamen werden vanonder het puin gehaald. Het leegstaande pand was eigendom van de stad. Een golf van paniek verspreidde zich door de stad. Duizenden mensen werden uit hun huizen geëvacueerd en tijdelijk gehuisvest. Het hek was van de dam. De inwoners gingen de straat op. Gaudin zei dat het door de regen kwam, zich er blijkbaar niet van bewust dat een stad die niet tegen de regen bestand is niet in zijn voordeel pleitte.

Ondertussen brak de strijd om de opvolging van Jean-Claude Gaudin ook los. Uiteindelijk haalde Martine Vassal het. Zij staat al aan het hoofd van de Metropole Aix-Marseille. Activisten laten ondertussen weten dat ze na de keizer niet op zijn vazal zitten te wachten. Terwijl de bejaarde Gaudin nog een joviale christendemocraat was, is Vassal een koele rechtse conservatief.

CA MARCHE?

Iedereen die het goed voor heeft met deze stad beseft dat Marseille een nieuwe wind nodig heeft. Door de deconfiture van links in Frankrijk was de hoop lang gevestigd op La République en Marche. Maar het kan verkeren.

Drie jaar geleden leek het nochtans in kannen en kruiken. Bij de parlementsverkiezingen behaalde de bijeengesprokkelde lijst van politieke neofieten 4 van de 7 parlementszetels. Macron wierp zich op als grote fan van Olympique Marseille en bracht zijn zomervakantie door in de havenstad. De verkozenen van LREM waren niet bepaald zwaargewichten en er werd niet veel meer van hen vernomen. Behalve van Saïd Ahamada. Comorese roots, opgegroeid in de verpauperde wijk Felix Pyat en moslim. Hij was de eerste die zich opwierp als lijsttrekker. Het mocht niet zijn. Afgelopen zomer kwam de president lui-même er zich mee moeien. Er werd gekozen voor de wat oudere technocraat Yvon Berland, ex-voorzitter van de universiteit Aix-Marseille.

EEN NIEUWE LENTE

De Parti Socialiste zwaaide jarenlang de scepter in Marseille. De eerste socialistische burgemeester werd hier al in 1892 verkozen. Tijdens de laatste parlementsverkiezingen slaagde ze er niet eens meer in een parlementszetel te veroveren. Haar leidende rol werd overgenomen door het radicaal-linkse La France Insoumise van Jean-Luc Mélenchon, die tot zijn eigen verbazing tijdens een meeting voor de presidentsverkiezingen 80.000 Marseillais zag opdagen. Hij verhuisde per direct omdat het zowat de enige plek in Frankrijk was waar hij verkozen kon worden.

Het zag er in Marseille lang naar uit dat geen enkele linkse partij, op de ecologisten na, de grens van 10% zou halen, nochtans een voorwaarde om aan de tweede ronde te mogen deelnemen. Dat was ook de gedreven onderneemster Olivia Fontin niet ontgaan. In de zomer van 2019 richtte zij de burgerbeweging Mad Mars op. Ze lanceerde een oproep naar alle progressieve partijen en basisbewegingen om de krachten te bundelen. Na veel overleg, gepalaver, slaande deuren, die weer op een kier werden gezet, ontstond uiteindelijk Le Printemps Marseillais, een lijst waarin alle linkse partijen, burgercollectieven, sociale en syndicale groepen de krachten bundelen. Toch is het meer dan het zoveelste linkse kartel. Le Printemps Marseillais kiest voor een unieke nieuwe aanpak. Zo is slechts een derde van de lijst voorbehouden voor vertegenwoordigers van de politieke partijen. Een derde gaat naar mensen uit de basisbewegingen. En een derde van de plaatsen gaat naar onafhankelijke burgers. Ondertussen hebben zich 500 mensen gemeld, waaruit de kandidaten geloot worden.

Het programma van Le Printemps Marseillais werd samengesteld door burgers uit heel Marseille en aangevuld met onlinebijdragen. Uiteindelijk werd gekozen voor een lijsttrekker uit het kamp van de ecologisten: Michèle Rubirola. Een arts in het Hôpital du Nord en verkozen in het departement voor de groenen van de EELV, die niet wilden meestappen in het project van Printemps Marsaillais en daardoor tal van haar militanten zagen overstappen.

POLITIEK LABORATORIUM

Het kan raar klinken maar het slechte bestuur in Marseille heeft ervoor gezorgd dat hier een laboratorium voor sociale vernieuwing is ontstaan. Alsof heel wat burgers gewoon zegden: als de overheid het niet doet, doen we het zelf wel. Dit levert allerlei interessante en vernieuwende initiatieven op waarin verschillende actoren uit de civiele samenleving de handen in elkaar slaan in nieuwe allianties om samen iets van de stad te maken. Of het nu gaat om de opvang van daklozen, de zoektocht van jongeren uit achtergestelde wijken naar een stageplaats of het omvormen van een braakliggend terrein tot een stadspark. Zelf heb ik samen met Tarik Ghezali voor de kunstbiënnale Manifesta 13, die deze zomer in Marseille plaatsvindt, 'le Tour de tous les Possibles' opgezet. In dit project organiseren we meer dan 20 bijeenkomsten van groepen uit de samenleving die elkaar anders nooit ontmoeten: gevangenen met studenten van een businessschool, daklozen met immobiliënmakelaars, handelaars met jongeren uit een achtergestelde wijk. Samen zoeken ze mogelijkheden voor hun stad. Als alles goed gaat leidt dit tot een 'Assemblée de tous les Possibles', waarin 101 Marseillais (evenveel als in de gemeenteraad) door loting worden gekozen om deze mogelijkheden waar te maken.

Ik ben het eens met professor Filip De Rynck: 'Wanneer het vertrouwen in het partijpolitieke systeem ongeveer het vriespunt nadert, dringt de rol van de burger als producent van beleid en diensten zich nog meer op.' Het unieke experiment van Le Printemps Marseillais gaat nog een stap verder. Hier reikt de politiek immers zeer duidelijk en zonder angst de hand aan de burgers. Het getuigt van veel lef dat beroepspolitici hun macht uit handen geven aan burgers en basisbewegingen die twee derde van de plaatsen op de lijst zullen innemen. Als verkiezingen de uiting zijn van de wil van het volk, dan hoeft die wil niet beperkt te blijven tot het inkleuren van een bolletje. Misschien is dat meteen ook een progressief antwoord op de apathie van de kiezer en op het oprukkend populisme.

EN DE WINNAAR IS?

Wat zal het worden? Behouden Les Républicains de macht en houden ze de dekseltjes op de potjes? Slaagt Macron erin om zijn nationale macht te verankeren in de tweede grootste stad van Frankrijk? Of vindt links door samen te werken met de civiele samenleving een tweede adem? Of krijgen we het worst case scenario en breekt extreemrechts voor het eerst door in een grote stad?

Het zal allemaal mee afhangen van het wat speciale en ondoorgrondelijke Franse kiessysteem. Ook bij de gemeenteraadsverkiezingen wordt in twee ronden gestemd. Enkel partijen die in de eerste ronde meer dan 10% halen mogen een week later aan de tweede ronde deelnemen. In grote steden wordt bovendien in sectoren gestemd. Marseille telt acht sectoren, waarin je verkozen wordt. De partij die in zo'n sector het meeste stemmen haalt rijft de helft van de zetels binnen. De overige zetels worden proportioneel tussen alle partijen verdeeld. Bovendien speelt het absenteïsme in Marseille een grote rol. In 2014 slaagde Gaudin er nog in om met amper 96.000 stemmen (op een bevolking van 865.000 inwoners, waarvan er een kleine 500.000 zijn ingeschreven op de kieslijsten en er slechts 250.000 effectief gingen stemmen) 60% van de zetels binnen te rijven.

Alle zetels die in de sectoren worden verdeeld, komen samen in de 101 zetels tellende gemeenteraad van Marseille, waar de burgemeester wordt verkozen. Vermits er in de tweede ronde misschien wel 4 of zelfs 5 blokken tegenover elkaar zullen staan, is het mogelijk dat je met 25% van de stemmen een absolute meerderheid haalt. Zoals de peilingen nu voorspellen (23% voor Les Républicains, 22% voor het Rassemblement National, 16% voor Le Printemps Marseillais, 14% voor de groenen en 8% voor La République en Marche) kan het alle richtingen uit. Het zou zelfs kunnen dat na de tweede ronde een coalitie moet worden gesloten.

Veel vragen dus. Welke kant gaat groen op? Kiest La République en Marche voor links of voor rechts? En wat doet La France Insoumise als La République en Marche naar links gaat? Of is het ondenkbare mogelijk en doet Martine Vassal van Les Républicains vuile zaken met het Rassemblement National? In de Neflix serie Marseille werd het haar al voorgedaan. En zal de oude Gaudin, die een hevige tegenstander is van extreemrechts, zich dan even fel weren als zijn alter ego in de serie Gerard Depardieu? En blijft zijn schaduw zo dan toch nog over de stad hangen? Of wordt het een Printemps Marseillais? Wordt vervolgd.

Samenleving & Politiek, Jaargang 27, 2020, nr. 3 (maart), pagina 68 tot 73

• lokale verkiezingen
• Frankrijk
• Marseille