2017: niet het jaar van de populistische revolte

Eerst even terug naar 2016: het jaar van de Brexit en de verkiezing van Donald Trump als Amerikaans president; twee onwaarschijnlijke verrassingen. In het najaar van 2016 - zo bestond het gevoel - was het bang uitkijken naar 2017, verkiezingsjaar in onze buurlanden. De kans op een dijkbreuk, veroorzaakt door de uitdagerspartijen op rechts (PVV in Nederland, FN in Frankrijk en AfD in Duitsland), leek op dat moment reëel. Rechtse populisten stonden te trappelen om het momentum te grijpen. Met de Brexit en Trump leek de geest uit de fles; hun moment was gekomen.

Dat scenario heeft zich uiteindelijk niet voltrokken. Al in het najaar van 2016 bleek dat dat jaar voor rechtse populisten toch geen grand slam zou worden. Want hoewel er eerder dat jaar wel de Brexit en de overwinning van Donald Trump waren, werd in mei 2016 de groene Alexander Van der Bellen - en niet de extreemrechtse Norbert Hofer - president van Oostenrijk en kwam er in oktober 2016 in Hongarije bij het referendum van Viktor Orbán over het Europees spreidingsplan voor vluchtelingen onvoldoende stemgerechtigden opdagen.

En ook 2017 is niet het jaar van de populistische revolte geworden. Naarmate het jaar vorderde, zakte de soufflé van de rechtse populisten in. In Nederland ontgoochelde Geert Wilders, in Frankrijk miste Marine Le Pen haar ‘nu of nooit’-moment en in Duitsland brak AfD weliswaar door maar wist Angela Merkel de schade te beperken.

Dat de populistische revolte zich niet heeft voltrokken, wil niet zeggen dat het populisme in verschillende landen is verdwenen. Een juistere waarneming is dat de slinger alle kanten opgaat. Zo waren de Italiaanse gemeenteraadsverkiezingen in juni 2017 een flop voor de Vijfsterrenbeweging van Beppe Grillo en zakte dit jaar de UKIP-partij in het Verenigd Koninkrijk volledig in elkaar, maar boekte in Oostenrijk bijvoorbeeld de extreemrechtse FPÖ in oktober 2017 ruim 5% winst. Het beeld is dus eerder diffuus.

Grensoverschrijdende analyses zijn daardoor ook moeilijk. Want hoe verklaar je anders dat het populisme in Frankrijk zogezegd was verslagen toen Marine Le Pen geen president werd maar wel de tweede ronde haalde met 21% van de stemmen en we in Duitsland spraken over de doorbraak van het populisme toen AfD 13% haalde?

2017: wel het jaar van de krimp van de sociaaldemocratie

Toch valt er wel degelijk een rode draad te ontwaren bij de verkiezingen van 2017 in onze buurlanden: overal hangen sociaaldemocraten murw geregeerd in de touwen. In Nederland viel PvdA terug van 38 naar 9 zetels, in Frankrijk geraakte PS niet in de tweede ronde en in Duitsland behaalde SPD haar slechtste naoorlogse verkiezingsresultaat ooit.

We spoelen opnieuw terug in de tijd. Hoe anders was het plaatje zo’n vijf jaar geleden?

Het is mei 2012. Overal lezen we over de ‘wedergeboorte van Europees links’. Silvio Berlusconi en Nicolas Sarkozy verdwenen dat jaar van het internationale toneel. François Hollande had net het Elysée veroverd, met grote hoop voor een andere Europese koers. En in drie grote landen waar links traditioneel sterk staat, waren tekenen van herstel bij de lokale verkiezingen: in Groot-Brittannië stemden de Britten massaal op Labour, in Italië hield de centrumlinkse Partito Democratico stand bij de gemeenteraadsverkiezingen die door Beppe Grillo werden gedomineerd en in de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen won sociaaldemocrate en deelstaatminister-president Hannelore Kraft overtuigend. Het moest SPD nationaal de wind in de zeilen geven om Angela Merkel een jaar later te verslaan; de laatste domino om de koers van Europa te veranderen.

Draaide dat even anders uit. Het geeft aan hoe snel de kansen keren in de politiek. Anders dan 2012, ‘het jaar van de wedergeboorte van links’, zal 2017 de geschiedenisboeken ingaan als het jaar dat sociaaldemocratische bestuurders ten grave werden gedragen.

Magere troost voor hen: bij verkiezingen vandaag worden àlle machthebbers afgestraft (met uitzondering misschien van Angela Merkel). Ook op de plekken waar rechtse populisten aan de macht kwamen, zoals in een aantal Scandinavische landen de voorbije jaren, was dat het geval. Bovendien heb elk nadeel zijn voordeel: zo zorgde het presidentschap van Donald Trump in eerste instantie voor ongerustheid, maar naarmate hij zich dieper in het politieke moeras vastrijdt, doen er zich eveneens mogelijkheden voor tot deblokkage en ontstaan samenwerkingsverbanden. Recent haalden de Democraten in Alabama voor het eerst in 25 jaar een Senaatszetel.

Hoe moeten we dit tijdsgewricht dan catalogeren? Er sluimert onvrede in onze samenleving, zoveel is duidelijk, en dat vertaalt zich in snel wisselende allianties. De oorzaken van die onvrede zijn in elk land anders, maar ze is deels te wijten aan het feit dat we in een duidelijke versnelling van de geschiedenis zitten. Althans, dat voelen we zo aan. Zo versterkten een reeks gebeurtenissen in 2016 - zoals oudejaarsnacht in Keulen, de aanslag in Nice of de rellen bij de intocht van de Sint in Rotterdam - het gevoel van ‘waar moet dit eindigen?’. Onbehagen en onrust sluipen in de geesten. En zoals we uit onderzoek van Mark Elchardus weten is dat gevoel van ‘declinisme’ erg doorslaggevend in het stemhokje, meer nog dan de eigen sociaaleconomische positie. Het eerste slachtoffer van dergelijk ‘declinisme’ zijn partijen met voornamelijk een sociaaleconomisch programma, zoals de sociaaldemocratische.

Dit is slechts één van de grondstromen die vandaag spelen. Want voor de rest is de situatie in elk land uniek. Eigenlijk is het onmogelijk om een stembustrend te ontwaren uit de verkiezingen die in 2017 plaats vonden - de ene keer deed een oude socialist het goed (Verenigd Koninkrijk), de andere keer een jonge ecologist (Nederland), nog elders een onafhankelijke (Frankrijk). Erg moeilijk, dus, om over de krimp van sociaaldemocratische partijen algemene uitspraken te doen.

Waarom geraakt sp.a niet uit de malaise?

De verkiezingsnederlagen van zusterpartijen in 2017 doen voor sp.a het slechtste verhopen voor de stembusgangen in 2018 en 2019. Is sp.a de volgende in de rij sociaaldemocratische partijen in West-Europa die ten grave wordt gedragen? In de peilingen staat de partij historisch laag. Toch geloof ik niet dat sp.a zal verschrompelen. Daarover straks meer.

Dat sp.a maar niet uit de malaise geraakt, valt niet te ontkennen. Wat zijn daar nu de diepere oorzaken van, los van de perikelen in zowel de Wet- als Dorpstraat waarover u dagelijks leest in de kranten?

Vooreerst is er de tijdsgeest. Die is ronduit negatief voor partijen die willen verbinden. Sp.a heeft de uitgesproken ambitie om verschillende electoraten aan te spreken en hun lot aan elkaar te verbinden. Ze wil met haar project, ook historisch gezien, de werkende bevolking ‘verheffen’: zorgen dat die groep op de sociale ladder klimt en dat die nadien zelf bereid is om dezelfde solidariteit aan de dag leggen voor andere, te ‘verheffen’ bevolkingsgroepen.

Dit project is in tijden van polarisering en identiteitspolitiek moeilijker dan ooit. Sociale media creëren een bubbel met enkel gelijkgestemden en politieke communicatie zet bevolkingsgroepen tegen elkaar op. Ook de multiculturele bevolking van vandaag, de steeds meer gekleurde onderkant van de samenleving en de vluchtelingencrisis, zetten een rem op de solidariteitsgedachten. We lijken steeds minder te willen ‘verheffen’.

Maar er is meer. Daarnaast zit sp.a in een transitieperiode waar ze maar moeizaam uit klautert. En dit op twee vlakken.

Een. De partij vervelt maar traag van bestuurderspartij naar samenlevingspartij. De riedel ‘het is de schuld van de sossen’ blijft het daarom goed doen. Door zolang deel te nemen aan de machten, heeft sp.a de beweging waarop ze stoelt verwaarloosd. Terwijl ze net daar haar oorsprong in vindt. Mutualiteit en vakbonden groeiden ook van onderuit. Ze geraakten pas door de jaren heen geïnstitutionaliseerd; werden pas na een tijd machtig. Vandaag is een soortgelijke opbouw opnieuw nodig van bestaande initiatieven met burgers, nieuwe middenveldbewegingen, enzovoort. Sp.a moet haar voelsprieten in de samenleving weer uitsteken. De wil is er, maar deze transitie gaat per definitie traag.

Twee. Sp.a betaalt de tol van haar eigen succes. De samenleving is door de jaren heen ‘versociaaldemocratiseerd’. Es ist erreicht, in feite. De sociale zekerheid staat er. Ten gronde zijn alle partijen, van links tot rechts, voorstander van onze welvaartsstaat; de strijd gaat vandaag eerder over wie er beroep op mag doen. De laatste jaren wordt systematisch geknibbeld aan de welvaartsstaat. Daardoor is het sociaaldemocratische verhaal vooral defensief geworden. De tweede transitie waar sp.a door gaat, heeft te maken met nieuwe uitdagingen voor onze sociale zekerheid - zoals de uberisering van de economie, work-life balans, mensen die werken maar niet rondkomen. Hier liggen de puzzelstukken voor een offensief verhaal. Daar is de partij mee bezig, zo staat binnenkort een groot congres gepland, maar ook dat is een werk van lange adem.

Niet allemaal kommer en kwel

De verkiezingen in Nederland, Frankrijk en Duitsland tonen aan dat een sociologische ondergrens voor sociaaldemocratische partijen niet langer bestaat; de electorale bodem is in de drie landen weggeslagen. Ook sp.a bereidt zich dus best voor op het slechtste scenario. Toch denk ik niet dat ze zal verschrompelen zoals haar zusterpartijen in de buurlanden.

Vooreerst was het in 2017 niet overal kommer en kwel voor sociaaldemocraten. Scandinavië neemt stilaan weer zijn rol op als sociaaldemocratisch baken, na enkele jaren waarin rechtse populisten in verschillende landen regeerden. In Portugal is een linkse regering aan de macht, onder leiding van Antonio Costa, die haar begroting perfect op orde heeft met een beleid dat radicaal anders is dan dat wat Griekenland moest slikken van de Trojka. En in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zijn oudere leiders opgestaan die jongere kiezers weten te enthousiasmeren.

Ook hier, in Vlaanderen, is het potentieel voor sp.a groot. Elk onderzoek toont aan dat burgers hun sociale zekerheid koesteren, willen dat de klimaatproblematiek wordt aangepakt en dat eenieder bijdraagt volgens eigen vermogen. Allemaal potentiële kiezers.

De grote uitdaging voor sp.a is dat het haar doelpubliek goed detecteert en dat het voor die groep consequent een verhaal vertelt. België is een van de meest gelijke landen ter wereld, maar onder de oppervlakte bestaan diepe kloven inzake kansen, scholing, enzovoort. Door maatregelen van de regering-Michel dreigen groepen in onze samenleving ervan tussen te vallen. Dat zien we nog niet echt in de cijfers, maar achter de statistieken hebben heel wat mensen het moeilijk. Neem nu huurders. Uit recente cijfers blijkt dat 30% van de private huurders na het betalen van hun huur niet voldoende overhouden om een menswaardig bestaan te leiden. Of jongeren. Zij krijgen van deze regering te horen dat ze alleen aan de slag zullen geraken als de minimumlonen omlaag gaan, en zoeken steeds meer hun toevlucht in Deliveroo-achtige jobs zonder bescherming, zonder opbouw van rechten.

Huurders en jongeren. Het zijn slechts twee groepen kiezers die sp.a zou kunnen detecteren en waarop systematisch de politieke communicatie zou kunnen worden gericht. De partij kan daarbij in de leer gaan bij Donald Trump. Hij bakent zijn potentiële kiezers af, communiceert enkel naar hen toe en heeft geen scrupules om groepen te schofferen die toch nooit voor hem stemmen.

Wat brengen 2018 en 2019 voor sp.a?

Wat brengen de verkiezingen van 2018 en 2019 dan voor sp.a? Moeilijk te zeggen.

Voor de gemeenteraadsverkiezingen in 2018 is het gevecht duidelijk. In de centrumsteden gaat het tussen twee verschillende visies op de samenleving en twee verschillende manieren om aan politiek te doen. Zeg maar het Antwerpse versus het Gentse model. Die duidelijke keuze biedt voordelen, ook voor sp.a. Moeilijker worden de voorstedelijke en landelijke gemeenten waar de strijd er vooral één zal zijn rond de titel van ‘partij van Vlaanderen’ tussen CD&V en N-VA.

Ook voor de verkiezingen van 2019 liggen de kaarten voor sp.a niet per se slecht. Het grote verschil tussen sp.a en haar zusterpartijen in de buurlanden is dat die laatsten als meerderheidspartij naar huis werden gestuurd. Sp.a zit in de oppositie. Die rol zit haar nog niet als gegoten, maar het is toch altijd wat makkelijker om verkiezingen in te gaan.

Bovendien biedt de politieke setting kansen. Neen, er is geen sprake van een revolte tegen de ‘asociale’ regering-Michel, maar er is bij verschillende groepen wel veel onvrede over het gevoerde beleid. Er rest sp.a nog 1,5 jaar om die groepen aan te spreken en - belangrijker - te activeren in de politieke strijd. Daarvoor moet sp.a de sociale thema’s op de agenda proberen te zetten én houden. Rechtvaardige fiscaliteit, pensioenhervorming, werkbaar werk, … kapstokken genoeg.

Voorspellinkje? Na 2019 hangt sp.a rond de 13%. Sommigen zullen wijzen op het feit dat dit het laagste percentage ooit is. Anderen zullen dit als een overwinningsnederlaag zien in vergelijking met de huidige peilingen die rond de 10% geven. Maar geen verschrompeling dus zoals voor haar zusterpartijen in de buurlanden het geval was in 2017.

Deze bijdrage verscheen op Knack.be.