Om de paar maanden leest U wel dat er nog eens een nieuwe, modernere, snellere, mooiere computer of software op de markt komt waar U nog veel beter mee kan doen wat U altijd al deed. Het nieuws rond Blockchain klinkt ook zo. Toch heeft Blockchain alles in zich om echt een revolutie teweeg te brengen in de manier waarop een overheid omgaat met haar burgers en bedrijven. En dus iets wat beter niet onder de radar ontwikkeld wordt door ICT-nerds, maar waar een politiek debat wel op z'n plaats is. En dan best met mensen die weten wat het ding is en kan.

Al sinds ICT werd bedacht heeft zowat 95% van de wereldbevolking - misschien ook uzelf - zich uitgeroepen tot computerleek en vluchten wanneer er iets technisch over wordt verteld. Ze hadden ongelijk, want op nog geen 20 jaar tijd heeft ICT de wereld veranderd op een manier die voor zowat de ganse wereldbevolking al even ingrijpend is als de bouw van de eerste stoommachines.

Nu werd ICT de eerste jaren voor niet veel meer gebruikt dan het moderniseren van onze typ- en rekenmachines; met het uitsterven van de steno-dactylo's als beroepsgroep tot gevolg. Door de enorme snelheid, rekenkracht en geheugen werd wel véél meer mogelijk, maar ten gronde bleven de oude procedures min of meer overeind. De komst van internet heeft wel de wereld op z'n kop gezet, en bracht de ganse wereld naar uw laptop. Dit op zich heeft al implicaties voor de economie, maar vast ook voor de politiek. De politieke omgeving groeit immers met de fysieke bereikbaarheid van de omgeving. Zoals de stadsstaat Rome met haar heirwegen meegroeide tot een Rijk, valt het niet uit te sluiten dat de huidige natiestaten het vroeg of laat afleggen tegenover alle wereldwijde communicatie over het internet. Een land, of zelfs de Europese Unie kan een internetbedrijf niet echt meer aan wetten onderwerpen. Google plant offshore datacenters en Microsoft heeft er zelfs al eentje op de zeebodem getest. Los van het gebruik door jihadisten kan je via het net winkelen, films bekijken of een boek lezen in een ander continent. Nationale regelgeving en controles zijn daarbij vrij triviaal.

Deze lange inleiding om duidelijk te maken dat nieuwe ontwikkelingen in ICT vaak het embryo zijn van wat vrij snel een echte omwenteling wordt op sociaal, economisch en politiek vlak. Het woord Blockchain (een nieuwe Engelse verrijking van de Nederlandse taal) is sinds een jaar of twee aan het uitgroeien tot een ware hype.

WIE SCHRIJFT DIE BLIJFT

Op het eerste zicht lijkt Blockchain niet meer dan een nieuwe manier om gegevens digitaal op te slaan en te verwerken. Blockchain slaat de data niet meer op door nieuwe gegevens telkens boven de oude te schrijven, maar koppelt de nieuwe gegevens in een ketting aan alle vorige. Het is alsof op uw laptop er niet enkel de laatste versie staat van uw tekst, maar élke versie sinds u de eerste letter begon te tikken. En die versies staan bij wijze van spreken niet enkel op uw laptop, maar op elke pc in uw omgeving. De gegevens worden immers niet opgeslagen in één centraal beheerde databank, maar er worden kopieën verspreid over de computers van verschillende deelnemers. Daardoor kan iedereen nagaan wat u precies veranderde sinds de vorige versies. Voor elke transactie waarbij de gegevens worden aangepast, kan worden geverifieerd of die wel aan een aantal voorwaarden voldoet. Bij het gekendste gebruik, de nieuwe elektronische munt Bitcoin, is de belangrijkste vraag of de betaler wel voldoende op zijn rekening heeft en die wordt dan overgeschreven naar de ontvanger.

Bij Bitcoin komt er geen bank meer aan te pas. De betrouwbaarheid van de transactie wordt gegarandeerd door alle computers in het netwerk. En elke wijziging kan vlot worden nagekeken in de ketting. Bij een audit kan alles tot in de details meteen worden teruggevonden. Aangezien niets wordt gewist, kan men steeds nakijken wie wat en waarom heeft aangepast. Dat maakt het systeem aanzienlijk fraudebestendig. Een bank speelt traditioneel de rol van een betrouwbare derde partij die aan koper en verkoper enige garantie geeft over het betalen van de prijs. Bitcoin kan ook garanderen dat het bedrag op een rekening klopt en dat het geld netjes wordt bijgeschreven op een andere. Wat een bank niet kan, kan Bitcoin evenmin, namelijk fraude vermijden waarbij de koper wel de prijs betaalt maar de handelaar de goederen niet levert. En recent kwamen er ook verhalen in de pers waarbij Bitcoin werd gebruikt om zwart geld wit te wassen.

DE NOTARISSEN AFGESCHAFT?

Maar sinds kort is er een zoektocht aan de gang om die methode voor veel meer dan Bitcoin betalingen te gebruiken. Blockchain zal zonder twijfel voor bedrijven een enorme uitdaging betekenen. Met die technologie kunnen twee personen contracten afsluiten zonder tussenkomst van een advocaat of notaris. Er is nog weinig nood aan een afgestempeld papiertje als het document op Blockchain door iedereen die dat nodig heeft, kan worden gezien en de correctheid bevestigd is door het systeem. Al dan niet in combinatie met Bitcoin, kan zowat alles verkocht en gekocht worden zonder tussenpersonen, banken of makelaars. Maar er zijn nog veel meer mogelijkheden dan enkel financiële transacties. Een researcher stelde voor om alle gegevens over de klinische tests van geneesmiddelen via Blockchain op te slaan. Op die manier kunnen wetenschappers altijd meteen nagaan wélke tests er zijn uitgevoerd en welke resultaten die opleverden. Dit zou een blijkbaar gangbaar gebruik om negatieve resultaten te vervalsen en het medicijn toch te verkopen onmogelijk maken. (Misschien moeten we alle testen van eieren ook maar in de Blockchain gooien, zodat niet enkel de kippenboer en het FAVV zien of er iets uitzonderlijks aan de gang is.)

In veel projecten lijkt Blockchain uiteindelijk toch niet veel meer dan een nieuwe technologie voor dataopslag en gegevensdeling in een procedure. Het wordt gebruikt om gegevens uit te wisselen tussen administraties en met burgers, die fundamenteel niet zoveel verschilt van wat het Magda-platform van de Vlaamse Overheid al meer dan 10 jaar doet maar dan op een efficiëntere manier. Toegegeven, door mee te surfen op de hype doen sommige overheden nu eindelijk wat ze 15 jaar geleden ook al hadden gekund.

Maar de essentie van Blockchain is toch wel het uitschakelen van die tussenpersonen. Het is ook dit element dat tot flinke wijzigingen in de werking van de overheid zelf zou kunnen leiden. Al heb ik de indruk dat die overheid zoals steeds zeer taai is in het zichzelf herdenken, laat staan overbodig maken. In Bitcoin betaal je zonder bank, maar in de publieke sector hopen sommigen de rol van ministeries te kunnen afbouwen. Zo zou je een verhuis kunnen regelen door zelf je nieuwe adres in te geven en dan buren of de lokale winkelier te laten bevestigen dat je nieuwe adres klopt. Of zou je een geboorte kunnen aangeven door zelf iets via het net in te vullen, wat dan door de verloskundige kan worden bevestigd. Of en hoe één en ander echt gecontroleerd kan worden, is nog een open vraag. Je kan je zo inbeelden dat Roma die in de Gentse Holstraat een huis kraken vlot veel familie vinden om dit adres te bevestigen. Het oude bezoekje van de wijkagent om te verifiëren of uw ondergoed in de kast ligt, zal mettertijd tot het verleden behoren. Maar hoe men kan vermijden dat er foutieve tot corrupte transacties in Blockchain worden geregistreerd, zal flink wat creatief denkwerk vereisen.

Tijdens een Bitcoin conferentie in Disney World trouwde er reeds een koppel via Blockchain en Skype. Ze waren daarvoor wel al op de klassieke manier getrouwd. Maar ze demonstreerden dat het mogelijk was te trouwen zonder zelfs maar in dezelfde ruimte te komen. In de katholieke kerk had je tenminste nog de regel dat het huwelijk ook voltrokken moest worden. Al is dat met de sexrobot als tussenpersoon ook al geen onoverkomelijke hinderpaal meer. Klinkt zeer science fiction? Het is vandaag technisch al mogelijk.

Een mooi voorbeeld van waar de overheid ten onrechte als derde partij haar rol niet speelde was met de recente heisa rond de jachtplannen. De jagers konden vrij registreren waar hun jachtterrein zich bevond. Pas toen de gegevens online zichtbaar werden, ontdekten veel eigenaars dat in hun tuin geen kip nog veilig was. Tegelijk was de oplossing die transparantie: een week na de publicatie hadden 1.400 eigenaars al gevraagd om hun eigendom te schrappen. In Blockchain is het niet moeilijk te programmeren dat iets pas als jachtgebied wordt ingekleurd als minstens de eigenaar ook akkoord ging.

STERFT GIJ OUDE VORMEN EN GEDACHTEN

Maar de registratie van een nieuwgeborene in Blockchain vraagt wellicht iemand die nagaat of de baby wel genoemd wordt in overeenstemming met de wetgeving, zowel qua dubbele achternaam als gepastheid van de voornaam. De ambtenaren van de burgerlijke stand zullen zeer geneigd zijn hun huidige rol daarin te bewaren, maar men zou ook kunnen overwegen om geen voorwaarden meer in de wet te schrijven. En dat de nieuwe baby gerust Mijnboeleke Janssens mag heten als tien burgers aanklikken dat het voor hen ok is. Wat meteen die keuze voor een voornaam democratischer gedragen maakt dan het aanvoelen van die ene ambtenaar van de burgerlijke stand. Maar in veel meer gevallen zijn wetten en reglementen zeer relevant en worden ze best niet aan de vox populi overgelaten. Club Brugge zal maar ergens een nieuw voetbalstadion willen neerzetten en vlot haar 26.000 supporters mobiliseren om de bouwvergunning af te leveren tegen die paar honderd buurtbewoners in. (Waarmee ik dan weer niet durf stellen dat de overheid altijd zo'n onberispelijke rechter is als het over bouwvergunningen gaat.)

Digitale verkiezingen bestaan her en der al een tijd, maar zouden met Blockchain veiliger kunnen verlopen. Omdat het net door de technologie relatief eenvoudig na te gaan is of iemand met de resultaten geknoeid heeft. Er wordt zelfs gesuggereerd dat een kiezer tijdens de verkiezingsdag z'n stem nog herhaaldelijk mag aanpassen om afhankelijk van de eerste resultaten de mogelijke coalities nog wat te versterken dan wel te bemoeilijken. Met Blockchain kan men vlot regelen dat uw laatste stem om middernacht de definitief getelde wordt. Wat meteen een radicaal andere manier van verkiezingen oplevert dan we ooit kenden. Al kan je het wel vergelijken met de oude manier waarop aan de UGent een rector werd verkozen (of in het Vaticaan een paus) door met het kiescollege samen te zitten en te stemmen tot er een winnaar een meerderheid haalt. In de ondertussen wereldberoemde Gentse rectorverkiezingen dit jaar ging men stemmen, telde men en was het wachten op de volgende ronde. Met Blockchain zou je online kunnen stemmen en herstemmen tot er een paar uur later een winnaar uit de bus komt. Anderzijds kan het geheim van uw keuze niet totaal (of totaal niet?) gegarandeerd worden. Op het stembiljet staat geen naam; op een digitaal document wel, weze het zwaar versleuteld en geëncrypteerd. In het ene land komt men zeer fier uit voor z'n keuze; in andere wil men liever niet dat de staat weet dat je tegen de dictator van dienst hebt gestemd.

JE DIGITALE SCHADUW VERDWIJNT NOOIT

Dat respect voor privacy, een begrip dat steeds meer wordt uitgehold, is in veel mogelijke toepassingen een probleem. Zo experimenteerde het Nederlands ministerie van Justitie met het digitaliseren van hun dossierverwerking via Blockchain. Maar van de eerste zaken die duidelijk werd, is dat de documenten zelf niet geschikt waren om in de Blockchain op te nemen. Het grootste bezwaar was hierbij dat documenten permanent worden vastgelegd. Bij een vrijspraak moeten bijvoorbeeld alle gegevens van een verdachte gewist worden. En na verloop van tijd moeten ook data van mensen die hun straf hebben voltooid, worden verwijderd. Een registratie op een Blockchain volledig ongedaan maken, is echter niet mogelijk. Vandaar dat alleen verwijzingen naar documenten worden opgenomen in de Blockchain. Het 'recht om vergeten te worden', dat nu ook in een Europese verordening werd vastgelegd, is vooralsnog incompatibel met Blockchain. Je kan niet één stukje uit de ketting weghalen en hopen dat de rest intact blijft. De Nederlanders hebben het opgelost door enkel verwijzingen in de ketting te stoppen, zodat het bronbestand desgewenst nog kan worden verwijderd. Alleen is daarmee de ganse Blockchain-filosofie onderuit gehaald. Met het bronbestand kan immers wél nog zoals vanouds geknoeid worden.

DIGITALE PROLETARIËRS ALLER LANDEN, VERENIGT U!

De oproep van de Nederlandse filosoof Hans Schnitzler, auteur van Het digitale proletariaat (2015), is ook hier enigszins van toepassing. We moeten niet strijden tegen Blockchain, integendeel, maar de ICT-ontwikkelingen moeten wel democratisch beheerd worden.

Een overheid werkt fundamenteel nog steeds met dezelfde methodes als in de 19de eeuw. De staat reglementeert, controleert, sanctioneert en subsidieert om haar doelstellingen te bereiken. Dat vereist meteen een leger ambtenaren om dit allemaal te doen. Door nieuwe technologie gebeurt dit uiteraard allemaal veel efficiënter dan vroeger toen een papieren dossier letterlijk wekenlang van het ene kantoor naar het andere werd gedragen. Als Blockchain zijn ambitie om zelf-controlerend te zijn kan waarmaken, zou er al een bataljon controleurs kunnen worden afgevoerd. En moeten subsidies niet meer berekend worden, maar kan op het einde van de keten automatisch een bedragje Bitcoin op uw rekening worden overgeschreven.

Maar dan moeten tonnen wetten en reglementen op de schop. En dat laten we best niet over aan de ICT'ers die de wetten even laten aanpassen aan wat technologisch mogelijk is. Bitcoin maakt het mogelijk om veel te dereguleren, de bureaucratie opzij te zetten en procedures automatisch te laten verlopen. De vraag is echt wel telkens of we dat willen, en of we goed de kosten-batenanalyse hebben gemaakt, niet in het minst op het vlak van veiligheid en privacy. Veel overheden zijn momenteel aan het experimenteren met Blockchain. Weinig politici, en nog minder burgers, kennen het begrip of begrijpen waar het voor staat.

Het parlement stemt graag en veel nieuwe wetten, maar bekommert zich zelden of nooit over de uitvoering. ICT en ambtenarenzaken worden enkel behandeld in termen van budgetten en koppen (altijd te veel). Met Blockchain komen we onvermijdelijk aan de vraag wat die ambtenaren doen, en hoe. Of er nog meerwaarde in is met de nieuwe technologische middelen, en indien niet of ze dan iets zinvollers kunnen doen. Voor sommigen is het antwoord al op voorhand dat dit een instrument kan worden voor deregulering en afbouw van het overheidsapparaat. Men zal met een goed verhaal moeten afkomen om niet louter oude vormen en gedachten te verdedigen. Als ambtenaar louter nog doen wat een machine kan, is niet echt zinvol werk. Maar met een goeie aanwending van Blockchain wordt het gemakkelijker om alle mensen hun rechten automatisch toe te kennen, en niet enkel aan hen die al die subsidies kennen en slim genoeg zijn (of een consultant kunnen inhuren) om dat voor hen te doen. Met Blockchain zou men ook - alle charters van de belastingplichtige ten spijt - vlot en efficiënt fiscale en sociale fraude detecteren. Ik zou niet automatisch sanctioneren, maar je weet dan alvast wiens dossier je wél eens moet gaan nakijken. Al zal ook daar een en ander maar echt lukken als je flink in het oerwoud aan aftrekposten en subsidietjes moeten wieden. Ik vind het schitterend dat Tax-on-web nu al mijn aangifte zelf invult, maar vraag me niet te snappen hoe het ding dan verder berekent wat ik moet betalen. Met andere woorden: het afschaffen van de tussenpersonen kan de burgers onnodige uitgaven besparen, maar iemand moet toch eens nagaan wat die computer dan wel doet.

Samenleving & Politiek, Jaargang 24, 2017, nr. 7 (september), pagina 35 tot 40

• blockchain
• internet
• overheid