“Eén idioot is één idioot. Twee idioten zijn twee idioten. Maar tienduizend idioten zijn een politieke partij.”Het is één van de vele spitse zinnen uit het oeuvre van Franz Kafka.

Ook bij de verkiezing van Donald Trump tot president elect lezen we in de media veel misprijzen over de bange blanke Amerikanen - ‘idioten’ zou Kafka hen noemen - die massaal voor Trump vielen. Dat misprijzen is, zo moet nu toch stilaan iedereen beseffen, erg misplaatst en contraproductief. Het is daarenboven gewoonweg te kort door de bocht. Trump haalde Florida, Ohio, Iowa, Wisconsin, Michigan en Pennslyvania binnen. Het zijn staten die twee keer op rij voor Obama stemden, maar nu voor Trump kozen. Hier speelt meer dan een revolte van racisten of verbitterden.

Ten gronde waren dit verkiezingen waar Republikeinse kiezers stemden voor de Republikeinse kandidaat en waar Democratische kiezers dat niet in voldoende grote getale deden voor Hillary Clinton. Het is algemeen geweten dat conservatieve kiezers erg ‘betrouwbaar’ zijn. Ze gaan altijd stemmen. De Amerikaanse Conservatives zakken nooit onder een ondergrens. Langs de andere kant bleef deze keer de Democratische kiezer thuis. Clinton begeesterde niet zoals Obama dat bijvoorbeeld in 2008 deed. De Latino en African American vote ging grotendeels verloren.

We lezen dezer dagen een stortvloed aan analyses: het is een dikke middenvinger naar het politieke establishment, een grandioos echec van het team-Clinton dat ervan uit ging dat Trump zichzelf wel knock-out zou slaan, een logisch gevolg van de erg destructieve politiek de voorbije jaren van de Republikeinen tegenover Barack Obama, enzovoort.

Deze analyses kloppen allemaal. Ik wil er met dit stukje een extra dimensie aan toevoegen: de overwinning van Trump komt tegemoet aan een verlangen naar overzichtelijkheid.

Geruststellend

Maar eerst een poging tot hoopvolle analyse. Want hoewel het beangstigend is dat een notoir paljas als Trump president kan worden, toch moeten we zelfs in de meest donkere dagen op zoek naar het licht.

Een eerste nuance is dat Trump (geteld in aantallen) minder stemmen haalde dan de vorige twee Republikeinse presidentskandidaten die verloren van Obama. Een land slide is deze historische verkiezingsoverwinning niet. Hillary Clinton deed het - opnieuw in aantal stemmen - zelfs beter dan Donald Trump. Helaas voor haar is dit in een systeem met kiesmannen van geen tel.

Hoopgevend is alvast dat millennials niet kozen voor Donald Trump. Dat deden ze in Groot-Brittannië trouwens ook niet voor de Brexit (althans, die millennials die zich de moeite getroostten te gaan kiezen). Een garantie voor de toekomst is dit echter niet. De kans bestaat dat millennials met het ouder worden hun idealen opzij zetten, en anders gaan stemmen.

Een andere manier om positief naar deze verkiezingsoverwinning van Trump te kijken, is die van de Sloveense cultuurcriticus en geweten van links, Slavoj Žižek. Hij sprak zich nog voor de verkiezingen uit voor Donald Trump. Uiteraard niet omdat hij zo een geweldige fan is van de man. Wel omdat hij als president de enige garantie is dat zowel de Democraten als de Republikeinen zichzelf zullen heruitvinden. Hillary Clinton als president zou more of the same zijn, aldus Žižek. De eerste vrouw, dat wel; maar een verderzetting van de huidige politiek en opnieuw een telg uit een politieke dynastie waar mensen genoeg van hebben. ‘Never Hillary’, het bleek een doorslaggevende factor. Ze was het gezicht van het establishment uit Washington.

De overwinning van Trump is, na het Brexit-referendum, opnieuw een wake-upcall: de managersaanpak van de heersende politieke klasse, het technocratische bestuur, de achterkamerpolitiek, de stolpmentaliteit in Washington (of hier: Brussel), ... in de toekomst zal de huidige manier van politiek bedrijven het nooit meer halen van een beweging die inzet op een mix van ideologie, identiteit en gemeenschapsvorming. Het zijn thema’s die recht naar het hart gaan; thema’s die veel sterker zijn dan de ratio van de kaduke politieke klasse.

Deze uitslag en de gevolgen ervan zijn, net zoals de wereld waarin we leven, complex en meerlagig. Neen, de wereld zal met Trump in het Witte Huis niet direct vergaan. De beurzen, bijvoorbeeld, panikeerden niet gisteren. Het was business as usual. Dat is alvast positief. Of misschien net niet. Je kan het ook zien als een deprimerend feit en een bevestiging van wat Ben Bernanke, toenmalig voorzitter van de Federal Reserve, reeds in 2007 zei tijdens de presidentiële campagne tussen Barack Obama en John McCain: “Het maakt niet uit wie de volgende president wordt. Onze wereldmarkt regeert toch.”

Zorgwekkend

Het is dus te vroeg om de precieze impact van deze historische stembusgang te duiden.

Wel is duidelijk dat deze verkiezingen de definitieve doorbraak betekent van de trumpisering van de politiek. Met angst zaaien, insinuaties rondstrooien, polemiek creëren en wild om zich heen schoppen, kan je verkiezingen winnen. Wat Trump en andere bewegingen uit het extreme centrum overal ten velde bewijzen is dat je de middenklasse voor jou kan winnen als je maar vaak genoeg zegt dat diegenen onder hen en diegenen die van buitenaf komen, moeten worden aangepakt.

De winst van Donald Trump is de overwinning van het ‘ik’. Ergens onderweg zijn veel mensen het vermogen verloren om écht te kijken naar andere mensen. Dat is uiteraard niet uit slechtheid of uit kwade wil, maar misschien gewoon omdat de wereld te groot is geworden om te vatten, omdat het leven door de vingers lijkt te glippen. Deze verkiezingen gingen over de terugkeer naar een simpeler Amerika.

Een populist als Trump maakt daar handig gebruik van. In zijn discours is er geen ruimte voor nuance of complexiteit. Een populist belichaamt de overzichtelijkheid. Hij kent het volk, weet wat het wil, is zelfverzekerd. De werkelijkheid geeft hem altijd gelijk, soms laattijdig, soms enkel in woorden, maar de geschiedenis staat aan zijn kant.

De Nederlandse schrijver Bas Heijne verklaart in zijn pas verschenen boek Onbehagen. Nieuw licht op de beschaafde mens het succes van Trump als volgt: ‘Het populisme van Trump, en van zoveel andere hedendaagse politici, beantwoordt aan de twee grote verlangens van onze tijd: het maakt de wereld weer simpel en overzichtelijk en het geeft de burger de illusie van zelfbeschikking terug, het idee dat hij de wereld toch weer gewoon naar zijn hand kan zetten. Anders gezegd, dat hij niet langer object is, maar gewoon weer subject.’

In de Verenigde Staten kloppen Democraten zich op de borst dat ze intellectueel superieur zijn en Republikeinen denken van zichzelf dat ze moreel superieur zijn. Beiden zijn natuurlijk fout. Maar het feit dat Republikeinen zo ‘overzichtelijk’ zijn, verklaart waarom ze zoveel stemmen van mensen in armoede en laaggeschoolden binnenhalen. Objectief gezien stemmen die mensen tegen hun economische belangen in (we weten immers ondertussen dat een blanco cheque voor de rijken niet zorgt voor het doorsijpelen van de rijkdom naar de rest van de samenleving). Maar in de complexe wereld van vandaag is dit niet onlogisch. Het kader van de Republikeinen is immers erg duidelijk: Abortion: bad. Guns: good. Taxes: bad. Deficits: bad. Immigrants: bad.

Dat de Amerikaanse kiezer stemt voor een idioot als Trump, maakt van hem geen idioot. Kafka had in deze dus ongelijk. Anderzijds staat heel zijn oeuvre symbool voor de ontwortelde mens in de moderne tijd en kenmerkt het zich door een nachtmerrieachtige, onheilspellende sfeer. Zo vatte Kafka, een dikke honderd jaar geleden, op een manier toch de tijdsgeest waarin we vandaag leven.

Deze bijdrage verscheen op Knack-online (12/11/2016)