Eigenaardig dat het zo gaat, kijk het aan vanuit mijn sofa.
Na een dag hard timmeren, aan de weg van mijn loopbaan.
Ik loop in zeven sloten, alle even belangrijk.
Althans wel voor mij, spijtig, momenteel geen handen vrij.
Hypocrisie is het niet, ’t is waan van de dag.
Het is de onrust in mijn kop, begraven in het zand.
Ik zou wel willen helpen, en heb ook een luisterend oor.
Maar ook jij denkt hetzelfde: daar is het Rode Kruis toch voor?
En je beide ogen sluiten gaat sneller dan ze openen.
Ik wens het beste voor een ieder, maar moet ik echt zelf ook wat doen?
Ik zou niet weten waar, nee echt niet weten waar, te beginnen.
Want een beetje rapper speelt de boel niet meer klaar.
Overal is het smerig, overal slachtoffers.
Veertig miljoen mensen, vluchten voor de nacht om is.
Te groot om te bevatten, en niemand gaat nog vrij.
De boter op mijn hoofd klop ik af via giro drie maal vijf.

Voor Frans Timmermans verwoordt deze passage precies waar het schoentje wringt. We zijn het vermogen verloren om écht te kijken naar andere mensen. Niet uit slechtheid of uit kwade wil, zo stelt de Nederlander, maar omdat de wereld misschien te groot is geworden om te vatten.

DE NOODTOESTAND

Een populist maakt daar handig gebruik van. In zijn discours is er geen ruimte voor nuance of complexiteit. Een populist belichaamt de overzichtelijkheid. Hij kent het volk, weet wat het wil, en is zelfverzekerd. De werkelijkheid geeft hem altijd gelijk, soms laattijdig, maar de geschiedenis staat aan zijn kant. ‘Wir schaffen das werkt niet; dat zal de tijd uitwijzen’, orakelde Bart De Wever van bij het begin van de vluchtelingencrisis. Over de veelheid aan factoren die vluchtelingenstromen beïnvloeden, uiteraard geen woord. Een populist zoekt bewust zijn toevlucht tot het gemak van de overzichtelijkheid.

Midden vorige maand kwam N-VA met haar antiterreurplan dat vaart onder de vlag ‘De noodtoestand’. Dat plan was even snel weg als het kwam. Geen regeringscrisis waard, zo bleek. Veel van de voorstellen waren onaf; hier en daar rezen juridische twijfels. Dat er na 22 maart al een pak maatregelen werd genomen die nog op uitwerking wachtte, leek niet belangrijk. Onuitvoerbaar dus, maar dat gaf niet. De partij zette zichzelf weer in de markt als dé V-partij (Veiligheid, niet Vlaanderen).Law & order muss sein. Opnieuw het gemak van de overzichtelijkheid. Het is gemakkelijker te zeggen dat we de noodtoestand moeten kunnen uitroepen, dan te moeten toegeven dat onze veiligheid een complexe toestand betreft waarbij meerdere binnen- en buitenlandse factoren moeten worden verdisconteerd.

DE TRUMPISERING VAN DE POLITIEK

Vandaag moet alles dus ‘overzichtelijk’ zijn. In de Verenigde Staten van Donald Trump is dit erg doorgedreven. Democraten kloppen er zich op de borst dat ze intellectueel superieur zijn en Republikeinen denken van zichzelf dat ze moreel superieur zijn - beiden zijn natuurlijk fout - maar het feit dat Republikeinen zo ‘overzichtelijk’ zijn, verklaart waarom ze zoveel stemmen van mensen in armoede en laaggeschoolden binnenhalen. Abortion: bad. Guns: good. Taxes: bad. Deficits: bad. Immigrants: bad. Het kader van de Republikeinen is erg duidelijk.

De Nederlandse schrijver Bas Heijne verklaart in zijn pas verschenen boek Onbehagen. Nieuw licht op de beschaafde mens het succes van Trump als volgt: ‘Het populisme van Trump, en van zoveel andere hedendaagse politici, beantwoordt aan de twee grote verlangens van onze tijd: het maakt de wereld weer simpel en overzichtelijk en het geeft de burger de illusie van zelfbeschikking terug, het idee dat hij de wereld toch weer gewoon naar zijn hand kan zetten. Anders gezegd, dat hij niet langer object is, maar gewoon weer subject.’

VALSE OVERZICHTELIJKHEID

Het politieke gevecht van vandaag draait precies rond dat deel van de middengroepen waar zulk onbehagen heerst. Men is kwaad over die verdomde aandeelhouders die grote winsten uitgekeerd krijgen of asociale miljonairs die hun centen in fiscale paradijzen parkeren. Maar men is nog bozer over de profiteurs aan de onderkant, waar nu ook een reeks nieuwkomers instromen.

Dat het onbehagen zich meer naar onder dan naar boven richt, komt omdat de populist constant aan het praten is tegen dat deel van de middengroepen dat geen vat krijgt op de veranderende wereld. Die wordt bestookt met oneliners, met sterke beelden, met zwart-witoplossingen. Met valse overzichtelijkheid wordt het volk om de tuin geleid. De geesten verschralen. Zie hier de allergrootste uitdaging voor progressieven: het bestaande verlangen bij mensen naar overzichtelijkheid verruilen voor of omzetten naar nieuwe en hoopgevende vergezichten.

Progressieven moeten zich meer bekwamen in het weer overzichtelijk maken van de onoverzichtelijke wereld. Vooralsnog slagen populisten daar een stuk beter in. Die verleiden kiezers met een rechts verhaal over diversiteit en integratie en koppelen dat aan een links verhaal over economie en fiscaliteit. AfD in Duitsland, FN in Frankrijk, FPÖ in Oostenrijk, PVV in Nederland... ze scoren allemaal met hetzelfde recept. Zelfs Theresa May voert in het Verenigd Koninkrijk een meer linkse sociaaleconomische politiek dan David Cameron, gecombineerd met een meer rechtse koers inzake immigratie en diversiteit. Op een manier staat ze daarmee dichter bij Marine Le Pen dan bij Angela Merkel, het schoolvoorbeeld van een compassionate conservative.

BLIJF WEG VAN IDENTITEITSPOLITIEK

Progressieven krijgen geen vat op deze trend; het lijkt wel de onderbuik van de massa tegen de redelijkheid van de progressieven. Wat te doen? De omgekeerde variant, bijvoorbeeld een socialist die een links sociaaleconomisch verhaal koppelt aan een steviger verhaal over integratie en migratie, lijkt alvast geen optie. Neen, er is geen andere oplossing dat volop te blijven gaan voor een solidaire gemeenschap.

Kiezers stemmen uit eigenbelang, met de blik op hun directe leefwereld en met de hand op hun portefeuille. In wijken die door de overheid in de steek zijn gelaten, kan je van burgers geen solidariteit verwachten naar vluchtelingen toe. Ze hebben de voorbije decennia immers zelf geen solidariteit ervaren. Solidariteit is een kwestie van eigenbelang, en dat is niet slecht. Je deelt iets omdat het je collectief sterker maakt. Je wil bijdragen tot een systeem als je weet dat het systeem ook voor jou zal werken. Het is daarom dat progressieven op die nagel moeten blijven kloppen. Het is ook daarom dat populisten precies die solidariteit willen afbreken: het zet de deur open voor een door hen gewenste identiteitspolitiek.

In dit nummer blikt Anne Van Lancker terug op de recente deelstaatverkiezingen in Duitsland. De opmars van AfD werd algemeen geïnterpreteerd als een afstraffen van de ‘Wir schaffen das’-politiek van Angela Merkel. De realiteit is genuanceerder. Dat AfD het in een reeks Oost-Duitse deelstaten zo goed deed, heeft minstens evenveel te maken met het feit dat de huurprijzen stijgen, de bedrijven delokaliseren, de openbare diensten worden afgebroken, de Oost-Duitse pensioenen nog steeds een stuk lager liggen dan de West-Duitse pensioenen, enzovoort.

Het kompas moet opnieuw op het sociaaleconomische komen te staan. Ook Frans Timmermans trekt in het interview verderop in dit nummer aan de alarmbel: "Als wij in Europa in identiteitspolitiek blijven hangen, kunnen we de winkel hier wel sluiten. Dan is de Europese Unie ten dode opgeschreven." In dat scenario zijn we nog verder van huis, in een wereld die voor velen nu al te groot is om te vatten.

Wim Vermeersch
Hoofdredacteur Samenleving en politiek

edito - populisme - identiteitspolitiek

Samenleving & Politiek, Jaargang 23, 2016, nr. 8 (oktober), pagina 1 tot 3

• identiteitspolitiek
• populisme
• redactioneel
• edito