We ontmoeten de woordvoerder voor UNHCR België, Vanessa Saenen, op haar kantoor in Brussel wanneer de berichten binnenlopen dat voor de Egyptische kust een schip met honderden vooral Eritrese, Somalische en Ethiopische vluchtelingen is gekapseisd. Nu de lente aanbreekt en de zee kalmer wordt, lijken opnieuw een hele reeks tragedies op de Middellandse Zee in de maak. Het zijn vooral vluchtelingen afkomstig uit de onstabiele Hoorn van Afrika die op de gammele bootjes richting Italië stappen, maar nu de Balkan-route dicht is dreigt de route via Libië ook voor de vluchtelingen uit het Midden-Oosten weer aan te trekken. Uit onvrede met het gebrek aan garanties in de deal tussen Europa en Turkije heeft UNHCR een deel van haar activiteiten in Griekenland opgeschort, maar onder andere op het Italiaanse eiland Lampedusa zal het deze zomer weer vol aan de bak moeten.

De VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR bestaat vandaag precies 65 jaar en is uitgegroeid tot een van de meest bekende agentschappen van de VN. Sinds haar ontstaan in december 1950 springt ze in de bres voor vluchtelingen en staatlozen, eerst uit Europa en later over de hele wereld. Op korte termijn streeft UNHCR ernaar om de rechten en het welzijn van vluchtelingen te waarborgen. Op lange termijn is haar doel om vluchtelingen bij te staan bij hun terugkeer naar hun land van herkomst als dat veilig is. Als dat niet mogelijk is, biedt UNHCR ondersteuning bij integratie in het land waar zij verblijven of helpt UNHCR bij hervestiging in een derde land.

Voor die taak rekent ze vandaag op zo’n 8.600 medewerkers in ruim 126 landen. Zulke grote staff is geen overbodige luxe, want een blik op de vluchtelingencijfers doet naar adem happen: op dit moment zijn wereldwijd meer dan 60 miljoen mensen op de vlucht, waarvan er zo’n 20 miljoen een internationale grens zijn overgestoken en er zo’n 38 miljoen intern ontheemd zijn. "Dat is het hoogste aantal sinds de Wereldoorlogen," stelt Saenen. "Het voorbije decennium lag het aantal mensen op de vlucht steeds tussen de 30 en 40 miljoen. Dat is de laatste paar jaar enorm gestegen. Op 20 juni verschijnt het nieuwe jaarrapport van UNHCR. Ik kan helaas nog geen cijfers vrijgeven, maar kan wel al zeggen dat er voor het jaar 2015 sprake is van een significante stijging van het aantal vluchtelingen."

Vanwaar deze significante stijging? Is dat enkel te wijten aan het conflict in Syrië?

"Syrië is uiteraard een belangrijke versneller. Zo’n 5 miljoen Syriërs hebben sinds de start van de oorlog de grens overgestoken. Zo’n 95% van die vluchtelingen wordt opgevangen in de buurlanden; slechts een minderheid geraakt tot in Europa. In Turkije zitten nu zo’n 3 miljoen Syrische vluchtelingen. In Libanon is een op drie inwoners vluchteling. Dit wil zeggen dat Libanon, een land met 6 miljoen inwoners, 185 keer meer Syrische vluchtelingen herbergt dan het aantal Syrische asielzoekers in België, een land met 11 miljoen inwoners. Verder zijn er nog eens 7 à 8 miljoen Syriërs ontheemd in eigen land. Voor hen is de situatie vaak nog erger. Ze zitten vast zonder bescherming. De humanitaire hulp geraakt niet tot bij hen."
"De stijging van het aantal vluchtelingen wereldwijd heeft nog een andere reden. Oude conflicten zoals een aantal conflicten in Centraal-Afrika geraken maar niet uitgedoofd. En er ontstaan ook nieuwe conflicten zoals de vrij recente conflicten van Syrië, Irak maar ook Burundi. De wereldorde is erg veranderd. Klassieke wereldmachten verliezen aan invloed. Dat zorgt voor een klimaat van meer straffeloosheid, voor meer geweld, en dus voor meer vluchtelingen. De problemen situeren zich niet alleen in het Midden-Oosten. Ethiopië bijvoorbeeld herbergt 700.000 mensen op de vlucht. In het Keniaanse vluchtelingenkamp Dadaab worden bijna een half miljoen mensen opgevangen. Voor UNHCR is de Syrië-vluchtelingencrisis geen verrassing. Ze ligt in het verlengde van wat er in andere delen van de wereld gebeurt waar we operationeel zijn. Voor Europa uiteraard niet. Het is de eerste keer dat het vluchtelingenprobleem naar ons continent komt. De rijken zien de armen pas als ze aan hun voordeur staan."

De Syrische vluchtelingencrisis slorpt in het Westen alle aandacht op, ten koste van vluchtelingenproblematieken elders. Merken jullie dat ook in de fondsenwerving?

"Voor de Syrische vluchtelingencrisis lukt het inderdaad nog vrij aardig om fondsen te verwerven; in 2015 werd in totaal 7 miljard dollar opgehaald, waarvan een aanzienlijk deel voor de Syrische vluchtelingen geoormerkt was. Onze vluchtelingenoperaties in Afrika krijgen echter veel minder weerklank. In Nigeria, Kameroen, Tsjaad en Niger zijn meer dan 1,4 miljoen kinderen op de vlucht voor het geweld van de terreurgroep Boko Haram, maar die cijfers halen de media niet meer. Idem voor Centraal-Amerika. De geweldspiraal jaagde er het afgelopen jaar duizenden mensen op de vlucht. In die regio waren sinds de jaren 1980 nooit eerder zoveel mensen op de vlucht. Geen kat die daar echter iets over schrijft. De kleppen staan op. Die vluchtelingen staan immers niet voor onze deur."

Is oorlog wereldwijd de voornaamste drijfveer om te vluchten_

"Absoluut. Het enige echte antwoord op vluchtelingenstromen is het einde van conflicten. Werk maken van wereldvrede is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan. De internationale gemeenschap blijkt vandaag niet in staat om conflicten te beëindigen. Oorlog is dus de hoofdoorzaak om te vluchten, maar steeds meer komt daar ook de factor ‘klimaat’ bij. Die factor staat niet bij de vijf criteria op basis waarvan de Conventie van Genève iemand een vluchtelingenstatus toekent, maar sommige prognoses spreken over 250 miljoen klimaatvluchtelingen tegen 2050."

Is de huidige crisis een vluchtelingencrisis of een migratiecrisis?

"Overduidelijk een vluchtelingencrisis. Bijna 90% van de mensen die vandaag via de Middellandse Zee naar Europa komt, komt uit conflictgebieden of plaatsen waar hun mensenrechten worden geschonden. Aankomstland Griekenland ontvangt bijna uitsluitend vluchtelingen uit conflictgebieden. Voor aankomstland Italië is de verdeling meer gespreid: daar komen mensen toe waarvan we denken dat ze vluchtelingen zijn en mensen die vooral uit economische redenen naar hier komen. De drenkelingen met de gekapseisde boot voor de kust van Lampedusa eind april waren vooral afkomstig uit Somalië, Eritrea en Ethiopië."

Nu de Balkan-route dicht is, dreigt de route via Libië naar Italië ook voor vluchtelingen uit het Midden-Oosten weer populairder te worden.

"Ervaring leert ons dat als één grens dichtgaat, het nooit een migratiestop maar altijd een fragmentatie van de routes betekent. Vluchtelingen zoeken altijd andere toegangspoorten. Dat zal nu niet anders zijn. Het is logisch dat voor vluchtelingen uit het Midden-Oosten de route via Libië naar Italië weer populairder wordt en dat is problematisch. Libië heeft geen functionerende overheid en het land heeft de hoeksteen voor de bescherming van vluchtelingen - de Conventie van Genève - nooit ondertekend. Smokkelaars hebben er vrij spel. De vele duizenden migranten en vluchtelingen in Libië krijgen er zo goed als geen bescherming. De armste migranten worden er als slaven behandeld. Alleen zo kunnen deze mensen hun doorreis naar Europa financieren. Ze wachten tot de lente komt om de gevaarlijke oversteek te maken."
"Nu de Balkan-route gesloten is, zullen dus andere routes ontstaan. Via Libië naar Italië, maar ook via de Kaukasus. We hebben zelfs al verhalen gehoord van vluchtelingen die via de Noordpool Europa proberen binnen te komen. Het is logisch. Als mensen geen alternatief hebben en niets meer te verliezen hebben, zijn ze tot alles bereid. Een vluchteling die vertrokken is uit Jordanië of Libanon, landen die wel de generositeit hebben om die mensen op te vangen maar niet de infrastructuur om ze echt te verzorgen, keert niet terug omdat de grens met Macedonië dicht is. Mensen worden inventiever. Met als gevolg dat smokkelaars een hogere prijs vragen, nog gevaarlijkere routes uitstippelen. De menselijke kost wordt steeds hoger."

Wat kunnen we doen om die professionele smokkelnetwerken de wind uit de zeilen te nemen?

"We moeten vluchtelingen veilige alternatieven aanbieden voor de oversteek, zodat ze niet met smokkelaars in zee moeten. Er zijn tal van mogelijke oplossingen: legale migratieroutes, hervestigingsinitiatieven, flexibele familieherenigingswetgeving, private sponsership van landen, tijdelijke humanitaire en werkvisa, enzovoort. UNHCR ijvert voor bijkomende manieren om mensen naar hier te krijgen. Vluchtelingen moeten toegang krijgen tot Europa. Zolang dat niet het geval is, zullen de mensensmokkelnetwerken ons altijd een stapje voor zijn."
"In de praktijk zien we helaas het omgekeerde gebeuren: sommige Balkan-landen laten enkel nog bepaalde nationaliteiten door, landen verstrengen hun wetgeving, het wordt moeilijker om familiehereniging aan te vragen, de hervestiging verloopt moeizaam, ... De slinger slaat de verkeerde kant op."

Tot voor kort was Griekenland, en niet langer Italië, het aankomstland bij uitstek. Wat was daarvoor de reden?

"De dramatische situatie in Turkije. Een aantal Griekse eilanden, zoals Lesbos, ligt op een boogscheut van het Turkse vasteland. Turkije is de afgelopen jaren het grootste asielland ter wereld geworden. Er verblijven zo’n 3 miljoen Syrische vluchtelingen, plus ook nog vluchtelingen en migranten van andere nationaliteiten. In de meeste Turkse kampen worden de vluchtelingen nog redelijk verzorgd, maar het merendeel leeft in nederzettingen zonder toegang tot onderwijs, jobs of kansen. Het leven voor Syriërs op de vlucht wordt er alsmaar zwaarder. Ongeveer 86% van de vluchtelingen die buiten de kampen in Turkije woont, leeft onder de armoedegrens van 3,2 dollar per dag. Ze hebben geen spaarcenten, kopen voedsel op lening, zetten hun kinderen in om te gaan werken. Ze leven zonder perspectief."
"De toestroom via Turkije naar Griekenland was voor UNHCR dus geen verrassing. We waren alleen verrast dat het zolang geduurd heeft voor die mensen naar hier kwamen. Een belangrijke trigger was het krimpen in de zomer van 2015 van de voedselbudgetten voor Syrische vluchtelingen van het World Food Programma met 40% in die regio. Die beslissing jaagde een schokgolf door de Syrische gemeenschap in Turkije en de andere buurlanden van Syrië. De indruk ontstond dat de internationale gemeenschap hen in de steek liet."

Turkije kreeg in maart in het kader van de deal met Europa 6 miljard euro om de gebrekkige opvang te verbeteren. Verwachten jullie dat het op het terrein beter zal gaan?

"Op korte termijn sowieso niet. Dat is een van de redenen waarom UNHCR mordicus tegen de deal tussen Europa en Turkije is. De situatie in Turkije is dermate dramatisch dat je vluchtelingen niet kunt terugsturen. Er zijn onvoldoende garanties dat hun basisrechten worden beschermd. Vooral voor niet-Syrische vluchtelingen is de situatie problematisch. Voor Pakistanen of Afghanen is in Turkije niets voorzien: geen toegang tot de asielprocedure, geen bescherming. Recent beloofde Turkije aan de Europese Unie dat niet-Syrische vluchtelingen bescherming zullen genieten als ze uit Griekenland worden teruggestuurd. Dat is een stap in de goede richting, maar het blijft afwachten wat dit in de praktijk zal betekenen."
"Niet alleen langs Turkse kant, maar ook langs Griekse kant is meer tijd nodig. De vereiste waarborgen voor eerlijke procedures in Griekenland zijn niet aanwezig. Op dit moment heeft Griekenland niet voldoende capaciteit op de eilanden om de asielverzoeken te behandelen noch om mensen passend te huisvesten tijdens de behandeling van hun asielaanvraag. De politieke en economische chaos in Griekenland ligt daarvan aan de oorsprong, maar eerlijkheid gebiedt te stellen dat het land voor de economische crisis ook al een erg problematische asielprocedure had."

Na de deal tussen EU en Turkije besloot UNHCR haar activiteiten stop te zetten op het Griekse eiland Lesbos.

"Tot nu toe heeft UNHCR de zogenoemde hot-spots ondersteund, waar vluchtelingen en migranten worden opgevangen en geregistreerd. We zijn van oordeel dat de hotspots de enige manier zijn om de relocatie van Syrische vluchtelingen in Europa in gang te zetten en in goede banen te leiden. Als je de vluchtelingen op die manier spreidt, is deze crisis perfect beheersbaar. Maar met de deal tussen Europa en Turkije zijn de hotspots de facto gesloten detentiecentra geworden. Het mandaat van UNHCR is daarover duidelijk: het opsluiten van een asielzoeker kan enkel in uitzonderlijke situaties. Het systematisch opsluiten van vluchtelingen, zoals gebeurt op Lesbos, druist in tegen ons mandaat. Het is dus een principiële kwestie. UNHCR kan niet meewerken aan detentie- en uitzettingsoperaties. Dat was een relatief gemakkelijke beslissing. We willen daarmee aan andere vrijwilligers en organisaties een signaal geven. Wie weet kan het hen inspireren om een akkoord dat niet goed ineen zit, niet mee te ondersteunen."

Is die beslissing van UNHCR definitief?

"Dat valt moeilijk te zeggen. Als de situatie in Lesbos verbetert, kan het worden herzien."

Direct resultaat van de deal tussen Europa en Turkije is wel dat er een stuk minder mensen de Egeïsche Zee oversteken.

"Dat klopt. Maar dat betekent niet dat de vluchtelingencrisis is opgelost. De routes zullen zich enkel verleggen. Sommigen kloppen zich op de borst dat België op dit moment minder asielzoekers binnenkrijgt dan voor de crisis. Maar dat is geen reden tot vieren. Het betekent enkel dat we op dit moment een muur hebben opgericht in de Balkan die voorlopig werkt. Maar er zijn weinig muren in de geschiedenis die een goede faam hebben. Bovendien werken hekken en muren op lange termijn niet."

Welk signaal zendt Europa met deze deal met Turkije naar de rest van de wereld?

"Ons verzet tegen deze deal heeft ook een morele basis. Is het aanvaardbaar om asielzoekers terug te sturen naar Turkije, een land dat al 3 miljoen vluchtelingen heeft? We denken van niet. Alle buurlanden van Syrië zitten eivol. Zo’n 33% van de inwoners in Libanon is vluchteling; in Europa is dat 0,02%. Europa zendt met deze deal een slecht signaal naar andere delen van de wereld. Want waarom zou een arm land als Kenia of Ethiopië zijn grenzen blijven openhouden voor veel meer vluchtelingen wanneer een rijk continent als Europa dat al niet meer doet? Bovendien ontstaat onbewust het beeld dat Europa vluchtelingen tegenhoudt omwille van hun geloof. Het is een extra voedingsbodem voor haatcampagnes van IS."

Volgens Barack Obama zal Angela Merkel met haar befaamde ‘Wir schaffen das’ aan de juiste kant van de geschiedenis staan. Toch staat ze alleen.

"Nochtans hebben alle Europese landen de Conventie van Genève ondertekend. In november 1956 maakten Sovjettanks een bloedig einde aan de Hongaarse opstand. Hongaren vluchtten massaal naar het buitenland. Europa slaagde er op drie maanden tijd in om zo’n 120.000 vluchtelingen in Europa te hervestigen. Europa was toen nog lang niet zo ontwikkeld als nu, maar de politieke wil was aanwezig. Die ontbreekt vandaag. Je hoort steeds meer geluiden dat de Conventie van Genève moet worden herzien, dat onze welvaartsstaat de vluchtelingenstroom niet aankan, enzovoort."

Moet voor de UNHCR de Conventie van Genève dan helemaal niet aangepast worden?

"De Conventie van Genève is zo’n 65 jaar oud, maar het probleem is niet dat de Conventie onvolledig of gedateerd is, wel dat ze niet wordt toegepast of nageleefd. Hadden landen van in het begin de basisbescherming gegeven aan deze kwetsbare groep zoals gestipuleerd is in de Conventie van Genève, dan zou de vluchtelingencrisis vandaag wellicht onder controle zijn. Maar Europa was verlamd. Haar eigen inertie heeft er voor gezorgd dat vluchtelingen aan bepaalde landsgrenzen samenvlokten. De dramatische scenes in de Griekse havenstad Piraeus of in de Macedonische grensplaats Idomeni heeft ze op zichzelf afgeroepen. Die beelden komen hard binnen op tv. Mensen worden angstig. Men krijgt de indruk dat we overspoeld worden door duizenden mannen. Dat heeft de publieke perceptie beïnvloed."
"Je merkt dat de taboes stilaan sneuvelen. Toen sommigen vorig jaar opperden om de Conventie van Genève aan te passen of zelfs af te schaffen, werden zulke voorstellen nog onthaald op bakken kritiek. Vandaag is zo’n uitspraak niet meer zo choquerend. In de beginperiode van de vluchtelingencrisis was er veel goodwill. Ngo’s werden overstelpt door mensen die wilden helpen. Organisaties konden de vraag niet bijhouden. Nu, enkele maanden later, zien we dat naast deze goodwill het klimaat duidelijk vijandiger is geworden. De xenofobie neemt hand over hand toe en daarin hebben politici een belangrijke rol gespeeld. Ze voeren een ongezond debat over de vluchtelingencrisis."

Kan je begrip opbrengen voor politici die zeggen dat ons sociaal weefsel en onze zorgvuldig uitgebouwde sociale zekerheid deze vluchtelingenstroom niet aankan?

"Voor zo’n populistische uitspraken heb ik volstrekt geen begrip. Financieel kunnen we deze vluchtelingenstroom perfect aan. Vergelijk bovendien het aantal vluchtelingen hier met het aantal vluchtelingen in de regio. De meeste vluchtelingen blijven in de regio, vaak in de armste landen eerst en hun grenzen gaan niet dicht. Niet minder dan 9 op de 10 vluchtelingen ter wereld verblijft nog steeds in ontwikkelingslanden en dus niet in het rijke Europa."

Volgens sommigen taant de politieke invloed van UNHCR. De kritiek is dat jullie organisatie er, vooral in de beginperiode van de crisis, niet in slaagde de urgentie van het probleem duidelijk te maken.

"Dat is unfaire kritiek. Al sinds de grote scheepsramp in april 2015 voor de kust van Lampedusa, waar 800 mensen het leven lieten, pleit UNHCR voor veilige toegangswegen voor vluchtelingen, voor investeringen in de regio’s rond conflicten die de meeste vluchtelingen opvangen en voor het aanpakken van de grondoorzaak van het Syrische conflict. UNHCR is een apolitieke, humanitaire organisatie. Het probleem ligt niet bij het gebrek aan lobbying van UNHCR, maar bij het gebrek aan politieke wil bij de landen om er iets aan te doen. Een humanitair probleem heeft nooit een humanitaire oplossing, enkel een politieke oplossing. De waarheid is dat het conflict in Syrië niemands prioriteit is. Daarom is onze verwachting dat de vluchtelingencrisis eerst nog slechter wordt, voor dat het beter zal gaan."

Sp.a-voorzitter John Crombez pleit voor safe havens aan de grenzen van conflictgebieden met degelijke huisvesting, onderwijs, noem maar op. Kunnen die een oplossing bieden?

"In Syrië een veilige regio creëren waar vluchtelingen verblijven, ondersteunt UNHCR niet aangezien we niet geloven dat dit een werkelijke bescherming voor de vluchtelingen kan bieden. Onlangs nog was er een luchtaanval op een Syrisch vluchtelingenkamp aan de grens met Turkije waar 28 mensen het leven lieten. In rapporten van Amnesty International en Human Rights Watch lezen we over schietincidenten, pushbacks en dergelijke meer aan de Turks-Syrische grens. Safe havens in de regio zelf zijn een schijnoplossing. Neen, iemand die moet vluchten, moet kunnen vluchten. Het is een fundamenteel mensenrecht om, waar je ook wil, asiel aan te vragen."

UNHCR is vooral gekend voor haar training en vorming in vluchtelingenkampen in de regio’s zelf.

"Dat klopt. Toch kunnen we vooral in kampen waar mensen een lange tijd verblijven afhankelijkheidssyndromen niet vermijden. Als iemand nu vluchteling wordt, blijft die gemiddeld 12 tot 15 jaar in die vluchtelingensituatie. Dan wordt het moeilijk om te voorkomen dat die mensen afhankelijk worden."
"Slechts 1 op 3 van de wereldvluchtelingenpopulatie leeft echter in een kamp. De meeste vluchtelingen trekken van stad naar stad. In tegenstelling tot vluchtelingenkampen bieden steden meer mogelijkheden om in alle anonimiteit geld te verdienen en een betere toekomst op te bouwen. Maar in de steden zijn er ook gevaren: de vluchtelingen krijgen er geen officiële identiteitspapieren, ze worden vaak uitgebuit, gearresteerd of vastgehouden, of moeten met de arme lokale bevolking concurreren voor vaak onderbetaald werk. Door de anonimiteit van grote steden is het voor vluchtelingen ook moeilijk om de steun te krijgen die ze nodig hebben. Het is voor UNHCR duidelijk dat alle vluchtelingen, zowel in de steden als in de kampen, dezelfde mensenrechten hebben."

Wat is de hervestigingsnood van de Syrische vluchtelingen?

"Uit een recente studie blijkt dat binnen dit en drie jaar meer dan een half miljoen Syrische vluchtelingen dringend hervestigd moeten worden. Extra kwetsbare personen, zoals ernstig zieken, slachtoffers van foltering of geweld en niet-begeleide kinderen, zijn ook in de vluchtelingenkampen niet veilig en moeten in andere landen opgevangen worden. Let wel, dit cijfer komt bovenop alle andere vluchtelingen die moeten worden hervestigd. Met het akkoord tussen Turkije en Europa is een ‘one in, one out’-systeem ontstaan. Voor elke vluchteling die wordt teruggestuurd naar Turkije, moet Europa een vluchteling hervestigen. In de praktijk zien we echter dat de hervestigde Syrische vluchtelingen vanuit Turkije niet bovenop maar in de plaats van de normale hervestigingsquota komen. Dat is een probleem."

Opnieuw ontbreekt de absorptiecapaciteit of -wil om nog meer vluchtelingen binnen Europa te hervestigen of te verdelen via relocatie?

"Voorlopig zijn nog maar een paar honderd mensen gereloceerd naar Europa. Het moet sneller en beter. In totaal hebben zo’n 22 landen 6.000 relocatieplaatsen aangeboden, maar dat is lang niet genoeg. De bedoeling was om in de komende twee jaar zo’n 160.000 vluchtelingen via relocatie te verdelen binnen Europa. Vooralsnog blijkt Europa succesvoller in het opzetten van muren dan in het openstellen van grenzen. Nochtans is een relocatiepolitiek via de hotspots de enige oplossing voor deze vluchtelingencrisis. Deze crisis is perfect beheersbaar. Als we binnen 30 of 40 jaar zullen terugkijken op de manier waarop Europa met deze vluchtelingencrisis omgaat, zullen we ons diep schamen. Obama had gelijk: Angela Merkel staat aan de juiste kant van de geschiedenis. Time Magazine verkoos haar in 2015 tot Person of the Year. Voor mij mag ze ook de Nobelprijs voor de Vrede krijgen."

foto's: Theo Beck

Samenleving & Politiek, Jaargang 23, 2016, nr. 5 (mei), pagina 20 tot 29

• Saenen Vanessa
• interview
• vluchtelingencrisis