Linkse lente in 2012

We schrijven begin mei 2012. Overal lezen we over de ‘wedergeboorte van Europees Links’. Berlusconi en Sarkozy verdwenen dat jaar van het internationale toneel. François Hollande had net het Elysée veroverd (6 mei), met grote hoop voor een andere Europese koers. En in drie grote landen waar Links traditioneel sterk staat, waren tekenen van herstel bij de lokale verkiezingen: in Groot-Brittannië (3 mei) stemden de Britten massaal op Labour, in Italië hield de centrumlinkse Democratische Partij (PD) stand bij de gemeenteraadsverkiezingen die door Beppe Grillo werden gedomineerd (7 mei) en in de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen (13 mei) won sociaaldemocrate en deelstaatminister-president Hannelore Kraft overtuigend. Het moest de SPD nationaal de wind in de zeilen geven om Angela Merkel een jaar later te verslaan; de laatste domino om de koers van Europa te veranderen.

Draaide dat even anders uit.

Ontreddering in 2014

Nu sociaaldemocraten op gemeentelijk vlak een hele reeks Franse en Nederlandse steden verliezen, lijkt het vertrouwen van Europees Links opnieuw onder het nulpunt gezakt. Dat in de stedelijke bolwerken waar ze traditioneel sterk staan de kiezers weglopen, belooft uiteraard weinig goeds in de aanloop naar de Europese verkiezingen, maar toch is het opletten met het trekken van algemene conclusies over ‘de staat van de sociaaldemocratie’ uit lokale verkiezingen. In Duitsland levert de SPD in 12 van de 15 grootste steden nog altijd de burgemeester, maar strandde het in september 2013 mijlenver van de CDU/CSU. In Scandinavië, het sociaaldemocratische bastion, heeft van de vier hoofdsteden enkel Kopenhagen een links bestuur. Elke verkiezing, zeker een lokale, is anders. Extrapolaties zijn moeilijk.

Politiek falen

Toch kunnen we niet om het onmiskenbare heen. Zowel voor Hollande als Samsom waren dit midterm verkiezingen waarbij de kiezer de kloof tussen de woorden in de campagne en de daden in de regering als te groot taxeerde. Beiden wonnen de landelijke verkiezingen met een links verhaal, een andere maatschappijvisie die zowel een oud als nieuw electoraat wist te enthousiasmeren. Maar het contrast met het beleid was te groot. Samsom sloot snel een akkoord met de VVD van Mark Rutte, ging fel snijden in o.a. de zorg en bezorgde links privatiseringsverdriet. Hollande won met een campagne waarin linkse denkers als econoom Thomas Piketty en historicus Emmanuel Todd zeer aanwezig waren. Twee jaar later heeft zijn regering het bijna enkel nog over het ‘crédit d’impot compétitivité-emploi’ en het ‘pacte de responsabilité’; lastenverlagingen voor Franse bedrijven.

Falen van de politiek

Eigenlijk toont vooral ‘de bocht’ van Hollande een zekere depolitisering van de politiek aan. De keuzes die we in campagnes voorgeschoteld krijgen zijn steeds meer vals. De marges van het beleid worden steeds smaller. Het Europees begrotingskeurslijf, waar wel een en ander over te vertellen valt, steeds strakker. Dat raakt sociaaldemocraten, die het moeten hebben van een verheffend maatschappijproject, harder dan andere politieke families. Hollande won de verkiezingen met een duidelijke visie maar verviel, ingehaald door economisch onweer, in een uitermate technocratisch bestuur.

Daarbij krijgt de politiek te maken met een steeds wispelturiger kiezerspubliek. De laatste jaren wordt de zittende regering - links of rechts - bijna overal in Europa afgestraft. Bij de vorige lokale stembusgang in Frankrijk in 2008 was de UMP van Sarkozy, op dat moment een jaar president, de grote verliezer. Idem in Nederland: in 2010 verloren CDA en PvdA, de regeringspartners uit het net voordien gevallen kabinet Balkenende IV, de lokale verkiezingen.

Kiezers gaan in onzekere tijden op zoek naar zekerheid - die sociaaldemocraten, maar ook andere partijen, niet meer kunnen bieden - en veranderen even eenvoudig van stem als van onderbroek. Of blijven gewoon thuis. De opkomst in Nederland en Frankrijk lag bij deze lokale verkiezingen zeer laag. Apathie regeert. In die zin maken we de crisis van de democratie mee, niet enkel die van de sociaaldemocratie.

Aan de rechterkant opent dit de deur voor politici als Geert Wilders, Marine Le Pen en anderen die de boel ophitsen en een voedingsbodem voorbereiden voor radicale maatregelen. Aan de linkerkant krijgen we versnippering van de progressieve stemmen. De afgeslankte sociaaldemocratische partijen blijven terecht op een Europese koers. De meer populistische progressieve partijen en afsplitsingen van de sociaaldemocratie (zie SP in Nederland, PvdA bij ons, Grillo in Italië, Die Linke in Duitsland) verkopen de illusie dat de verzorgingsstaat met louter ‘nationale’ oplossingen kan worden gered; sommigen pleiten zo ongeveer voor de afbouw van de Europese instellingen.

De (sociaal)democratie in de touwen

Bijna elke sociaaldemocratische partij in Europa zit gevangen in bovenstaand spagaat. Want, los van deze resultaten in Nederland en Frankrijk, zijn de tendensen over een langere periode en in meerdere landen onmiskenbaar: de sociaaldemocratie staat in de Lage Landen, Scandinavië en Duitsland minder sterk dan een paar decennia geleden. Voor de mediterrane landen en landen met een meerderheidsstelsel zoals Frankrijk en Groot-Brittannië is het plaatje minder eenduidig. In Vlaanderen heeft de dalende tendens zich al ingezet vanaf de jaren 1970, waarna gedurende twintig jaar stabiel rond de 20% gescoord werd met heel af en toe een uitschieter zoals in 1987, om in 1999 naar 15% te zakken. Daarna was er nog het Stevaert-effect, met de uitschieter in 2003, maar het bleek op termijn toch moeilijk om de score van 1999 structureel te overstijgen.

Eigenlijk heeft elke traditionele politieke familie het lastig. Ook de christendemocratie doet het in bijna alle West-Europese landen zeer matig. Gelukkig voor hen houdt Merkel het schip recht. En wat gezegd van het liberalisme? De VVD verloor mee de lokale verkiezingen in Nederland, de FDP verdween uit de Bundestag, de Open VLD komt niet meer in de buurt van de scores in de voorbije decennia, de Liberal Democrats in Groot-Brittannië zijn in de peilingen op weg naar het zwakste resultaat sinds de stichting van de partij in 1988. De parlementaire democratie, met de partijen zoals we ze altijd gekend hebben, staat met andere woorden onder zware druk.

Donkere wolken met zilveren rand?

Maar, o ironie. Net door de politieke versnippering zou het best kunnen dat de sociaaldemocratische fractie na 25 mei wel eens de grootste van het Europese Parlement wordt. Dat betekent dat Martin Schulz (SPD) Europees Commissie-voorzitter zou moeten worden. En dat er hopelijk - want in de Raad zijn de (centrum)rechtse regeringsleiders nog steeds in de meerderheid - een socialer Europees beleid in de steigers komt te staan. Wie weet kan deze Duitser dan wat Hollande niet kon: wegen op het Europese beleid, deze tanker van koers doen veranderen.

Het kan perspectieven openen voor sociaaldemocratische regeringsleiders. Want het keurslijf waarbinnen ze hun ferme linkse campagnebeloften die nodig zijn om verkiezingen te winnen (cfr. Hollande en Samsom) moeten waarmaken, wordt daardoor misschien wat minder strak. In die zin zijn de Europese verkiezingen in ons land de belangrijkste van de drie. Want steeds meer worden op dat niveau de belangrijkste beleidslijnen uitgezet.

(verscheen ook op Deredactie.be: http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/opinie/140403\_opinie\_wimvermeersch\_linksineuropa\_standard)