De reden voor de electorale krimp is natuurlijk meervoudig en verschilt land per land. Toch kunnen we algemeen stellen: Links heeft boter op het hoofd. Kritiek op het wild geworden kapitalisme hoorde niet direct tot de ideologische bagage van de sociaaldemocratie voor 2008. Dan heb je ook niet de geloofwaardigheid als je dat daarna wel doet.

Bovendien toont de geschiedenis dat een economische crisis niet automatisch resulteert in winst voor Links zoals sommigen verhopen. Na de crash van de jaren 1930 kwam het fascisme (en de ineenstorting van vele socialistische modellen). Na de economische crisis van de jaren 1970 het neoliberalisme (gepersonaliseerd door Reagan en Thatcher). Ook nu spinnen centrumrechtse politici garen bij de crisis die in 2008 losbarstte.

Spagaat insider-outsider

Misschien biedt het onderzoek van politicologen Johannes Lindvall en David Rueda een deel van de verklaring. Op de website van de Britse denktank Policy Network lezen we hun analyse waarom de Zweedse sociaaldemocraten de laatste vier verkiezingen verloren (een daling van 39,9% in 2002 naar 30,7% in 2010). Volgens hun onderzoek slaagden die er het voorbije decennium niet in om de verzuchtingen van twee groepen die traditioneel wel voor hen stemden, te verzoenen: die van de arbeidsmarkt ‘outsiders’, mensen zonder job of met een precaire job, en die van de arbeidsmarkt ‘insiders’, mensen met een stabiel inkomen, middenklassers zeg maar.

De diepe economische crisis in Zweden in de jaren 1990 zorgde voor een groeiend aantal outsiders en daarmee een sluimerend conflict tussen beide groepen. Insiders zijn minder kwetsbaar voor een krimpende economie en daarom minder geneigd te stemmen voor partijen die sterk inzetten op tewerkstellingsbeleid of meer genereuze werkloosheidsuitkeringen. Outsiders zijn daar logischerwijs wel bezorgd over. Het plaatst sociaaldemocraten in een moeilijke spreidstand. Als ze neigen naar een beleid gunstig voor de insider, duwen ze de outsider naar meer radicale , antisysteem- of populistische partijen. Met een beleid dat te veel nadruk legt op de belangen van de outsider riskeert men de insider te verliezen. In de Zweedse casus waren de verkiezingen van 1998 een voorbeeld van het eerste; en de verkiezingen van 2006 en 2010 van het tweede, aldus het onderzoek.

We kennen de ‘insider-outsider’ terminologie natuurlijk uit de economie. Ook is het een punt van kritiek op de vakbonden: de bescherming van de insiders (aan het werk) leidt tot de uitsluiting van de outsiders (zonder werk). Dit enten op de electorale aantrekkingskracht van sociaaldemocratische partijen is een interessant uitgangspunt. Maar valt deze analyse ook te maken voor de sp.a?

Sp.a

Ook de sp.a kende het voorbije decennium een dalende trend (zij het van een andere grootteorde dan in Zweden). Kijken we naar het laatste electorale succes van de partij - de federale verkiezingen van 2003 en al in minder mate de Vlaamse verkiezingen van 2004 in kartel met Spirit - dan zien we dat de outsiders al voordien in grote getale naar het VB waren gelopen. Dat was op dat moment geen probleem. Want in de Stevaert-periode stroomden massaal insiders van CD&V en Groen, dat toen de helft van haar kiezers verloor, binnen (om al vlug weer te verdwijnen).

De goede scores vonden plaats in een tijdperk van optimisme. Socialisme moest vooral gezellig zijn; de ideeënfabriek zorgde voor goed klinkende voorstellen. Maar met het vertrek van politiek fenomeen Steve Stevaert stuikte dit project ineen en kwamen haar gebreken naar boven. Verschillende samenlevingsproblemen werden niet bij naam genoemd. Er waren altijd wel een aantal ministers die goed werk leverden, maar aan een overkoepelend verhaal werd niet gewerkt.

De arbeidersklasse, die in verkleurende en verpauperende wijken woonde, kwam grotendeels bij extreem rechts te zitten. Later, met de opkomst van de N-VA, keerden die outsiders niet terug naar links, maar bleven hangen op centrumrechts. Logisch. Sp.a was steeds meer een partij van insiders geworden, van mensen die het goed hebben, van stabiele tweeverdieners. Niet langer een partij van laaggeschoolde arbeiders, maar van hooggeschoolde jonge gezinnen.

De sp.a verloor de voorbije decennia reeds een deel van de outsiders aan eerst extreemrechts en vervolgens centrumrechts, maar nu lijkt er zich ook op de linkerkant - na het voorzichtige succes van de PVDA in de gemeenteraadsverkiezingen van 2012 - voor hen een alternatief aan te bieden. Tot nu toe verloor sp.a weinig stemmen ter linkerzijde; dat kan in 2014 anders zijn.

Daarnaast heb je de communicerende vaten sp.a en Groen. Die laatste mikt vooral op de insider, de ecologisch bewuste kosmopoliet. Mocht Groen de outsider kunnen overtuigen dat een groene economie voor hen ook een financiële verbetering en een hogere tewerkstelling kan inhouden, mogen we ons opmaken voor een verschuiving ter linkerzijde. Groen slaat met haar recente Impulscongres duidelijk die weg in: ‘naast minder vervuiling krijg je van Groen ook meer op jouw loonbrief’. Benieuwd of dit aanslaat in 2014.

De grote verbindingsopdracht

De sp.a lijkt recent ingezien te hebben dat haar profiel te flou was geworden. Te veel beleidspartij, te weinig ideeënpartij. Te veel in het midden van het bed, te weinig linkse profilering. De analyse is al meermaals gemaakt. Met de recente beginselverklaring ‘Het Vlaanderen van Morgen’ kiest sp.a voor een scherper profiel. De partij maakt van haar strijd tegen het Duitse model van de mini-jobs een prioriteit. Ze verzet zich tegen het ontstaan van een klasse van working poor, ‘outsiders’, mensen die met een precaire job zouden verarmen onder zo’n stelsel. Strategisch lijkt dat vandaag een goede keuze: de partij kan gerust naar links; op haar rechterkant heeft ze niet veel te vrezen.

Toch is het ook hiermee opletten geblazen. De Vlaamse sociaaldemocraten staan, in het licht van bovenstaande Zweedse analyse, voor een aartsmoeilijke opdracht in 2014: zij moeten de outsider, die al een tijd weg is bij de partij, terug aan boord zien te halen met een verscherpte boodschap én tegelijk aantrekkelijk blijven voor de insider. Voor andere partijen is deze dubbele opdracht minder belangrijk. Voor de sp.a sluit dit aan bij haar historische taak om verschillende groepen aan zich te binden, om iedereens positie te verbeteren. Het is de basis geweest voor de traditionele afruil tussen de lagere en de middenklasse. Want een sociaaldemocratie die er enkel is voor de armen, de outsiders, is een arme partij. Maar een partij die er enkel is voor de middenklasse, de insiders, zoals te lang het geval was bij de sp.a, is gedoemd electoraal te verschrompelen.

In de vorige eeuw is de sociaaldemocratie er steeds in geslaagd nieuwe groepen kiezers aan zich te binden. Begonnen als een arbeidersbeweging, verbreedde ze haar electorale vijver. Het is voor de sp.a nu zaak om zich aan te passen aan de verscherpte politieke breuklijn van insiders en outsiders. Hoe diegenen die door de crisis in een lastig parket zijn verzeild en diegenen die de crisis niet echt voelen aan zich binden, laat staan diegenen die uit de boot dreigen te vallen en zich steeds meer afduwen tegen diegenen die onder hen bengelen om aan boord te blijven: het is voor Bruno Tobback geen eenvoudige opgave om beide groepen duidelijk te maken dat ze een gezamenlijk belang hebben.

Deel van de verklaring?

Daarmee komen we terug bij het begin van dit stuk, bij een mogelijke deelverklaring waarom Links vrijwel nergens profiteert van de economische crisis: ze triggerde het openrijten van dit spagaat. De crisis trof de sociaaldemocratische partij harder dan andere partijen, net omdat ze in het verleden altijd beide electoraten wist aan te spreken. De verscherpte insider-outsider breuklijn bemoeilijkt de grote bindingsopdracht die Links altijd op zich heeft genomen. Want als insiders angstig en protectionistisch worden en outsiders massaal overlopen naar de politieke uitersten, dan verworden sociaaldemocratische partijen tot kleine spelers. Zoals in Vlaanderen het geval is.