De wereld is zo ingewikkeld. (p. 9) De grootste verdienste van het boek van Rik Coolsaet is ongetwijfeld dat hij deze ingewikkelde wereld toegankelijk maakt, dat hij als academicus met eenvoudige woorden en zinnen een inderdaad ingewikkelde realiteit helder uitlegt en duidelijk maakt dat de toekomst er niet slechter uitziet dan het verleden. De mondialisering dringt binnen in onze huiskamers, maar veel mensen hebben inderdaad nood aan een handleiding. De handleiding van Coolsaet is daarom zeer welkom.
Over het verleden zijn we vaak te optimistisch, over het heden dikwijls te pessimistisch. (p. 9) Het kan zowat als de leidraad door het boek worden gezien. Alle problemen waarmee we vandaag geconfronteerd worden - mondialisering, armoede en ongelijkheid, radicalisering en terrorisme, migraties en vreemdelingenhaat - deden zich al eerder voor in de recente en minder recente geschiedenis, en telkens wist men er oplossingen voor te bedenken.
De samenleving is inderdaad maakbaar, er is behoefte aan meer politiek en niet aan minder, vraag niet wat de samenleving kan doen voor u, maar wat u kan doen voor de samenleving. (p. 302-303) Een mooiere conclusie had men nauwelijks kunnen dromen.

Hiermee is de essentiële boodschap van het boek uitgelegd. Coolsaet vult dat verder in met toegankelijke verhalen over de band tussen binnenlandse en buitenlandse politiek en over de groeiende ongelijkheid in de wereld die schreeuwt om een nieuwe herverdeling. Op die manier verbindt hij de mondialisering met onze eigen huiskamer en het verleden met het heden.
We leven in een tijd van transitie. Na de val van de Muur ontstond een zekere euforie. Internationaal zouden waarden en normen van democratie en mensenrechten de bovenhand halen. Nationaal zou de burger zijn vrijheid ten volle kunnen beleven. De staat had zich niet langer te moeien met de vrije markt, noch met de individuele vrijheden.
Lang heeft die euforie echter niet geduurd. De Verenigde Staten zagen zichzelf als enig overblijvende supermacht en verdedigen de Pax Americana, met oorlogen als gevolg. De individuele burger voelt zich aan zijn lot overgelaten omdat de staat zijn belofte verbrak om hem in tijden van onzekerheid bij te staan. De vrije markt, zo werd al snel ervaren, gaat aan zijn eigen wetmatigheden ten onder.

De euforie veranderde daarom in onzekerheid en die werd al snel omgezet in ongenoegen en ontevredenheid. Er ontstond een behoefte aan identiteit, de laatste reddingsboei als de staat geen ‘wij’-gevoel meer creëert. Er ontstond een gevoel van onrechtvaardigheid, omdat de bodem van de welvaartsstaat stilaan aan het wegglijden was terwijl er zich een klasse van superrijken aan het vormen was. De voordelen van de mondialisering, zo stelde men vast, werden niet eerlijk verdeeld.

Ook internationaal had een vergelijkbaar proces plaats. De nieuwe economie bleek een luchtkasteel te zijn dat vooral financiële crises veroorzaakte. De Verenigde Staten zijn niet de enige grootmacht, zo moest men vaststellen. Zij moeten noodgedwongen samenwerken met de Europese Unie, China en Rusland. De arme landen en de nieuwe groeilanden aanvaarden de wil van de grootmachten niet langer. Ze eisen meer inspraak in de internationale besluitvormingsinstanties en andere spelregels voor de internationale handel. Een sociale beweging van verzet - de andersmondialisten - begon zich te organiseren.
Ongelijkheid is als een draaikolk, zo legt Coolsaet uit. De ongelijkheid van de enen is het risico van de anderen. Stilaan groeit het besef dat die ongelijkheid moet worden bestreden als men wil vermijden dat ze tot nog meer protest en radicalisering leidt. Ongelijkheid, zo voorspelt hij, wordt hét thema van de 21ste eeuw in de wereldpolitiek.

De nieuwe wereld is in de maak. De Pax Americana is ten einde. De Europese Unie is het best geplaatst om het nieuwe wereldbeeld te belichamen, want zij zal zich nooit kunnen gedragen als een agressieve grootmacht. Haar gebrek aan voldoende interne eensgezindheid belet dat ze ooit voluit een eigen koers zal kunnen varen. Wel moet ze actief het multilateralisme uitdragen en de internationale samenwerking bevorderen. Vandaag heerst er opnieuw een geïnstitutionaliseerd wantrouwen, en ook al zijn macht en belangen essentiële ingrediënten van de wereldpolitiek, met afspraken om samen naar voor iedereen aanvaardbare oplossingen te zoeken komt men al een heel eind ver.

Er moet een nieuw sociaal contract worden gemaakt waarin herverdeling een vooraanstaande plaats inneemt. Dat is noodzakelijk voor het herstel van een elementaire gemeenschapszin. Conflicten zullen er altijd zijn, maar we hebben de mechanismen nodig om ze te kunnen bijleggen. De sociale mobiliteit moet worden hersteld. Kortom, nationaal en internationaal zijn er spelregels en is er sturing nodig.

Het is niet moeilijk om het over de hele lijn eens te zijn met de auteur. Hier en daar had men gewild dat hij iets explicieter was. Want zoals hij het zelf zegt, het zijn geen anonieme krachten maar mensen van vlees en bloed die veranderingen teweegbrengen. Wie de veranderingen van de afgelopen decennia met het daaropvolgend ongenoegen en wie de positieve veranderingen van de toekomst kan inluiden, wordt niet duidelijk gezegd. Men kan vermoeden dat alles inderdaad te maken heeft met macht en belangen, maar een tijdgeest laat die macht en die belangen niet zien.

Dat is dan ook mijn enige kritiek op dit zeer lezenswaardig boek. Coolsaet heeft gelijk erop te wijzen dat het besef is doorgedrongen dat de al te grote ongelijkheid in de wereld een bedreiging vormt, een stelling waarvoor je tien jaar geleden nog met miskenning werd beloond. Maar dat besef heeft helaas nog niet geleid tot een ander beleid. Of met andere woorden, tussen woord en daad gapen die macht en die belangen die zich niet zo makkelijk geven. Maar Coolsaets vertoog kan ertoe bijdragen de nieuwe werkelijkheid mee vorm te geven. Zijn boek creëert terechte hoop, hoewel het valt te vrezen dat de nabije toekomst eerst nog wat turbulenties laat zien.

Samenleving & Politiek, Jaargang 15, 2008, nr. 4 (april), pagina 55 tot 56

• boekbespreking