Het begrip ‘democratie’ geniet recent nogal wat aandacht. Zo kunnen we verwijzen naar het boek Recht en democratie. De democratische verbeelding in het recht (dat in 2004 bij Intersentia verscheen) en het rapport van E.R. Engelen en M. Sie Dhian Ho, De staat van de democratie. Democratie voorbij de staat, gepubliceerd in de reeks WRR Verkenningen 4 (2004).

In zijn boek Vitale democratie werkt Frank Hendriks drie punten in evenveel opeenvolgende delen uit, waaruit zijn carrière als hoogleraar in de vergelijkende bestuurskunde zich duidelijk laat voelen. Het eerste punt heeft betrekking op democratie als meervoudig verschijnsel. Het tweede op de talloze uitdrukkingsvormen van de democratie, waaronder zich vier basismodellen van democratie bevinden in verschillende varianten en mengverhoudingen. Het derde punt heeft betrekking op de lessen die hieruit kunnen worden getrokken. De belangrijkste les is dat creatieve mening van democratische modellen en gevoeligheid voor de situationele en de culturele context van de democratie cruciaal zijn voor de ontwikkeling en het behoud van een vitale democratie. Hij bouwt daarvoor verder op de literatuur over democratie, maar wil daaraan ook zijn eigen bijdrage leveren. Dit lukt hem aardig want hij slaagt erin het klassieke thema te verrijken met actuele inzichten en met de nodige creativiteit.

De vier grondvormen van democratie die de auteur onderscheidt, zijn de penduledemocratie, de consensusdemocratie, de kiezersdemocratie en de participatiedemocratie. De auteur heeft deze modellen afgeleid uit het onderscheid ‘aggregatieve versus integratieve democratie’ enerzijds en ‘directe versus indirecte democratie’ anderzijds, twee welbekende dimensies in de democratietheorie waartussen nooit een relatie werd gelegd. Het combineren van de twee dimensies in één conceptueel raamwerk is verhelderend en verrijkend, zo betoogt de auteur. Hij laat zien dat het raamwerk helpt bij het ontrafelen, vergelijken en verklaren van democratische praktijken en hervormingsdebatten. De gecombineerde dimensies verbreden het zicht op de grondvormen en daarmee ook op de mogelijke combinatievormen van democratie.

De auteur benadert democratie niet als een normatief begrip, maar bij hem staan praktijken van democratie centraal. Hij stelt uitdrukkelijk dat zijn boek ‘het dichtst in de buurt van de categorie van gesystematiseerd empirisch onderzoek naar democratie komt’. Hij laat in zijn tweede deel zien hoe de vier basismodellen van democratie concreet vorm krijgen, in welke hoedanigheden en welke varianten, met welke positieve en negatieve implicaties. Hij bekijkt daartoe hun algemene bouwprincipes en variabele uitdrukkingsvormen, hun patronen van democratisch leiderschap en burgerschap, en hun comparatieve sterktes en zwaktes. De aandacht van de auteur gaat uit naar democratie in formele én informele zin, op statelijk en substatelijk niveau. In zijn derde deel trekt de auteur een aantal algemene lessen. Hij laat zien hoe modellen van democratie kunnen worden gecombineerd en hervormd. Zo komt hij bij het begrip ‘vitale democratie’. Een vitale democratie omschrijft hij als een mix van elkaar scherp houdende democratiemodellen, dit in weerwil van de hang naar ‘zuivere’ modellen onder democratische vernieuwers. Hij laat zien hoe democratische vernieuwing, zonder ‘democratische vernieling’, eruit kan zien aan de hand van de casus Nederland.
Frank Hendriks toont aan dat het debat over democratie en democratische vernieuwing geen afgewerkt verhaal is. Het is een verhaal dat steeds opnieuw kan worden herschreven. Hendriks biedt daartoe een theoretisch perspectief waaruit de meervoudige werkelijkheid van de democratie op een zinvolle manier kan worden bekeken, vergeleken en op waarde geschat. Om die reden begint en eindigt hij zijn boek bij een debat. Dit boek vormt meteen een kader om de relatie tussen burger en bestuur grondig te herdenken.

Hendriks boek is ook mooi en verzorgd uitgegeven wat het lezen van dit boek nog aangenamer maakt. De noten zijn achteraan het boek opgenomen, naast een uitgebreide literatuur, een plaatsnamen-, een persoonsnamen- en een trefwoordenregister. Vooraan in het boek is ook nog een overzicht van figuren en tabellen opgenomen, want die zijn veelvuldig in het werk opgenomen om het betoog te ondersteunen, te verhelderen en te systematiseren.
Net omdat dit boek zijn oorsprong vindt in de empirie, is het toch ondanks het theoretische perspectief dat erin wordt aangeboden een vlot leesbaar en aangenaam boek geworden dat verheldering brengt. Dit boek leest inspirerend en nodigt uit tot een nieuwe verdieping van het begrip democratie. Een boek dat je beslist moet lezen en waar enkel nog de toepassing op ons eigen land wacht. Een land dat heel wat complexer is dan Nederland…

Samenleving & Politiek, Jaargang 14, 2007, nr. 4 (april), pagina 59 tot 60

• boekbespreking