Toen onlangs een politica gevraagd werd een belangrijke vrouwelijke filosoof te noemen, verwees zij naar de hoofdredactrice van Weekend Knack. Met alle respect voor Tessa Vermeiren, die inderdaad vaak heel zinnige en soms ook diepgaande dingen schrijft, maar een wekelijkse column maakt van iemand geen filosoof. De politica had bijvoorbeeld kunnen verwijzen naar Hannah Arendt. Zij is niet alleen een belangrijke vrouwelijke filosofe, zij is gewoon een heel belangrijke filosofe.

Tot voor kort was van haar omvangrijke oeuvre alleen haar hoofdwerk The human condition (1958) in het Nederlands beschikbaar. Reeds in 1968 werd het boek vertaald en in 1994 kwam er een tweede vertaling, met als titel Vita activa. Maar sinds enige tijd komt er steeds meer. In 2004 werden haar Over geweld, Over Revolutie en Verantwoordelijkheid en oordeel uitgegeven. Dat jaar verscheen ook haar briefwisseling met Martin Heidegger. Arendt heeft namelijk tussen 1925 - toen zij als heel jonge studente een verhouding begon met haar professor - en 1975 - toen zij stierf - brieven uitgewisseld. Zij was dan ook al die tijd zijn leerlinge. Hoewel zij niet vaak naar hem verwijst, kan heel haar werk gelezen worden als een uiteenzetting met Heidegger. Je moet het maar doen, als je weet dat Arendt een joodse was, die eerst naar Frankrijk en daarna naar de Verenigde Staten moest vluchten, terwijl Heidegger op een bepaald moment lid van de Nazipartij was. Je moet het maar doen, om op dat moment het onderscheid nog te kunnen maken.

Totalitarisme is eigenlijk het derde deel van The origins of totalitarism uit 1951. Er gaat een deel over antisemitisme en een deel over imperialisme aan vooraf. De uitgever maakt niet duidelijk of het de bedoeling is dat beide andere delen later op de markt komen. Men kan alleen maar hopen van wel, want het derde deel kan wel alleen gelezen worden, maar eigenlijk toch niet zo goed. Het is in elk geval een heel mooi boekwerk geworden, dat helaas ontsierd wordt door een losbladig addendum. Ik haat gewoon addenda. Het was de bedoeling om in de marge te verwijzen naar de pagina’s van de oorspronkelijke editie. Om een of andere reden is dat vanaf een bepaalde bladzijde weggevallen en moest er een blaadje toegevoegd worden.

Maar waarover gaat dat boek? De Human condition van enkele jaren later zal fundamenteel gaan over de begrippen arbeiden-werken-handelen. Welnu, je vindt deze al in haar boek uit 1951. Totalitarisme komt neer op de uitschakeling van het handelen. Het fundamentele onvermogen om te handelen manifesteert zich in afzondering en onmacht. In een totalitair systeem worden mensen van elkaar geïsoleerd. In een andere vorm van tirannie kan er nog een privéleven zijn, niet onder een totalitair systeem. En geïsoleerde mensen kunnen niet meer naar buiten treden, op een politiek forum komen om te handelen. De totalitaire samenleving is een klassenloze samenleving, waar geen sprake meer is van een bewustzijn van een gemeenschappelijk belang. Het zijn massasamenlevingen, geatomiseerd en geïndividualiseerd. Van de leden wordt een totale loyaliteit verwacht. De overheersing is ook geïnterioriseerd, er bestaat helemaal geen kloof met de leider, de overheersing is totaal: ‘De totale overheersing streeft ernaar de oneindige pluraliteit en verscheidenheid van menselijke wezens zo te organiseren alsof de hele mensheid slechts één individu was. Ze is alleen mogelijk als elke afzonderlijke persoon kan worden gereduceerd tot een nooit wijzigende reactiepool, zodat elk van deze reactiebundels willekeurig kan worden ingeruild voor gelijk welke andere’ (262-263).

Zo kun je in een notendop het verhaal van Arendt samenvatten. Ze ontwikkelt het vanuit de voorbeelden van Hitler en Stalin. Het is een indrukwekkend boek. De lezer moet af en toe eens nadenken over de vraag hoe totalitair onze huidige samenleving is. En de politici moeten vooral het oeuvre van Arendt ontdekken. Zij toont dat politici heel vaak bezig zijn met zaken die niets met politiek te maken hebben.

Samenleving & Politiek, Jaargang 12, 2005, nr. 10 (december), pagina 56

• boekbespreking