Uitgangspunten

Onze welvaart, kennis en toekomstmogelijkheden zijn de vrucht van de creativiteit en de inspanningen van de voorbije generaties. Ze zijn van iedereen. Daarom moet iedereen zo veel mogelijk kunnen genieten van wat samen werd opgebouwd. Elke mens moet de kans krijgen zijn geluk te verwezenlijken, zichzelf te ontplooien en zijn talenten te ontwikkelen om bij te dragen tot het patrimonium van de mensheid. Dat moet gebeuren in het besef dat we de aarde in leen hebben van de toekomstige generaties en dat haar natuurlijke rijkdommen beperkt zijn. Er is voldoende voor iedereen, maar niet voor ieders hebzucht. Daarom maken het in stand houden van de aarde, haar biodiversiteit en haar mogelijkheden, en het streven naar duurzaamheid, integraal deel uit van onze verantwoordelijkheid tegenover de mensheid. De politieke democratie heeft de kracht om dit te realiseren.

Socialistische idealen

Het socialisme is een internationale beweging die gedragen wordt door de basiswaarden van vrijheid, solidariteit, gelijkheid, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid. Haar doel is een vreedzame wereld te verwezenlijken, waarin deze basiswaarden maximaal ontwikkeld worden ten behoeve van iedereen.
Socialisten streven naar vrijheid voor iedereen. Vrijheid is het resultaat van zowel individuele als gemeenschappelijke inspanningen. Elke mens heeft het recht vrij te zijn van onderdrukking, en moet alle kansen krijgen om zijn of haar geluk en talenten te ontwikkelen. Dat kan enkel als we ervoor zorgen dat niemand - ongeacht zijn of haar sociale klasse, geslacht, levensbeschouwing of huidskleur - de ‘dienaar’ wordt van de ander. Dat veronderstelt solidariteit, gelijkheid, rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid. Vrijheid houdt ook in dat mensen greep hebben op de omstandigheden en de invloeden die hun leven bepalen. Democratische besluitvorming geeft mensen die controle, van in de onmiddellijke woonomgeving en op het werk, tot op het niveau van de wereldeconomie. Vrijheid veronderstelt daarom een slagkrachtige overheid die de democratisch bepaalde wil van de gemeenschap verwezenlijkt.
Vrijheid is een veeleisend ideaal. Het veronderstelt ook dat gestreden wordt tegen misbruiken van sociale voorzieningen, tegen racisme, discriminatie en uitsluiting, tegen criminaliteit, asociaal gedrag en vandalisme.
Iedereen die de vrijheid van de ander steunt, mag rekenen op wederkerigheid. Mensen mogen van mensen iets verwachten: een zorgvuldig en verantwoordelijk gebruik van de middelen en de kansen die de gemeenschap hen biedt via een stevig sociaal zekerheidsstelsel en door de overheid aangeboden of gereguleerde gemeenschapsvoorzieningen.
Solidariteit is de uitdrukking van een gemeenschappelijke mensheid, een methode om deze eenheid te verwezenlijken en de uitdrukking van het gevoel van medeleven met slachtoffers van onrechtvaardigheid. Solidariteit maakt gelijkheid en vrijheid toegankelijk voor iedereen. Nu de onderlinge afhankelijkheid tussen mensen en staten in een geglobaliseerde wereld steeds duidelijker wordt, wint solidariteit aan betekenis omdat ze noodzakelijk is voor het voortbestaan van de mensheid. Een rechtvaardige samenleving wordt niet verwezenlijkt zonder sociale zekerheid en het verzekeren van rechten.
Gelijkheid drukt de gelijkwaardigheid van alle mensen uit en is een voorwaarde voor de vrije ontwikkeling van ieders geluk. Een fundamentele economische, sociale en culturele gelijkheid is essentieel voor de ontwikkeling van elke mens en van de gemeenschap. Socialisme is gelijke vrijheid voor iedereen. Het inkomen uit arbeid wordt in vergelijking met het inkomen uit kapitaal te zwaar belast, waardoor een onverantwoorde vermogensongelijkheid ontstaat. Op dat vlak streven we naar een evenwichtigere samenleving. Als mensen gelijke kansen hebben, kunnen ze naar eigen overtuiging en inzicht handelen en diversiteit laten bloeien. Nieuwe bronnen van ongelijkheid - zoals de zwakke positie van laaggeschoolden in de kenniseconomie - willen we nauwlettend opsporen en consequent aanpakken.
Vrijheid en gelijkheid zijn geen tegengestelden. Gelijkheid is de voorwaarde om vrij het eigen geluk te kunnen nastreven. Gelijkheid en vrijheid zijn ondeelbaar.
Rechtvaardigheid verzekert de gelijkheid van rechten en kansen en maakt een einde aan alle discriminatie. Het betekent ook dat ongelijkheden die voortkomen uit fysieke, mentale of sociale verschillen weggewerkt worden. Rechtvaardigheid zorgt ervoor dat iedereen vrij is van de afhankelijkheid van eigenaars van productiemiddelen of van politiek of ander machtsmisbruik.
Verantwoordelijkheid is het individuele en gemeenschappelijke engagement voor de realisatie van alle voorwaarden die nodig zijn om vrij te zijn.

De fundamentele principes van het socialisme zijn evenwaardig en van elkaar afhankelijk. Elk principe vormt een voorwaarde voor een ander principe. Tegenover de socialistische basisprincipes staan die van het conservatisme en het liberalisme, die de nadruk leggen op individuele vrijheid, ten koste van rechtvaardigheid en solidariteit, en die van het communisme, dat beweert gelijkheid en solidariteit te bereiken, maar ten koste van de vrijheid.
Socialisten verzetten zich tegen elke schending van mensenrechten, tegen het nodeloos pijnigen van levende wezens, tegen armoede, onrechtvaardigheid en onverantwoorde ongelijkheid, tegen uitsluiting en discriminatie, en tegen de uitputting en de vervuiling van de natuur en het milieu. We willen ook een bijzondere aandacht schenken aan de verhoudingen tussen de verschillende generaties. In armoede vloeien vele tekorten samen. Armoede is een krenking van talrijke rechten en een bron van veel menselijk leed. Daarom is armoedebestrijding in eigen land en in de wereld een prioritaire opdracht.

Sociale zekerheid, zinvol werk, een kwaliteitsvolle woning, een aangename en veilige woonomgeving, kansen op een gezond leven, toegang tot hoogstaande gezondheidszorgen, een gewaarborgd pensioen, gratis en kwaliteitsvol onderwijs, kennis, toegang tot een efficiënte rechtspraak, heldere overheidscommunicatie, deelname aan het sociale en culturele leven, mobiliteit… zijn rechten. Het zijn geen wisselvalligheden van het leven of toevallige uitkomsten van de werking van de markt. Zij zijn de gedeelde verantwoordelijkheid van het individu en van de solidaire gemeenschap.

Naar de verwezenlijking van de idealen

Eenvoudige regelgeving

De toenemende complexiteit van de samenleving, de globalisering, en de groeiende mate waarin rekening wordt gehouden met individuele levenspaden en verzuchtingen, leiden dikwijls tot een problematische toename van de regelgeving. De eenvoud en de doorzichtigheid van de wetgeving en regelgeving moet een uitdrukkelijk en belangrijk streefdoel worden.

Een gereguleerde markt

De grote toename van de welvaart die de Westerse landen in de laatste eeuwen hebben verwezenlijkt, is in grote mate te danken aan het samenspel van de overheid en de vrije markt. De vrije markt heeft een zekere welvaart gecreëerd die heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van sociale rechten. De werking van de markt kan echter niet helemaal vrij zijn. Haar kapitalistische winstprincipe kan immers leiden tot destructie en verdeeldheid als private belangen geen rekening houden met sociale en ecologische verantwoordelijkheden. De markt is in essentie onrechtvaardig als het gaat over de verdeling van inkomens en macht. De markt neigt eveneens naar het vertalen van het leven in marktmechanismen. Dat staat haaks op het idee van gelijkheid. Het socialisme heeft steeds gereageerd op de morele blindheid van de markt en haar neiging tot excessen. Het verleent daarom aan democratische politieke instellingen de controle over de markt. In dit model is de economie vooral in private handen, maar gereguleerd door de overheid, door het aanbieden of organiseren van gemeenschapsvoorzieningen waar de markt niet werkt, door de herverdeling van winsten via belastingen en sociale diensten. Op die manier worden gelijkheid en nieuwe kansen gecreëerd.

Grenzen aan de markt

Sommige goederen en diensten zijn van zo’n groot en doorslaggevend belang voor de vrijheid, de waardigheid en de levenskansen van de mensen, dat hun verdeling niet aan de vrije markt kan worden overgelaten. Zij moeten door of onder controle van de gemeenschap aan iedereen, gratis of tegen een voor iedereen betaalbare prijs, worden aangeboden. Dat geldt voor kennis en voor de toegang tot kennisverwerving in het onderwijs, voor gezondheid en toegang tot gezondheidszorg, voor mobiliteit en de toegang tot het openbaar vervoer, voor energievoorziening en toegang tot energiebronnen, tot zuiver water of schone lucht. De ervaring leert dat de markt op die gebieden niet aan de vereiste kwaliteitseisen, waaronder gelijke en universele toegang, kan voldoen.
De toegang tot en het recht op die goederen en diensten moeten worden beschouwd als een basisrecht. Ze moeten daarom worden verzekerd door een grondwettelijke verankering.
De internationalisering van de markt en de wereldwijde technologische revolutie maken een internationale democratische controle meer dan ooit nodig. Dat kan op verschillende manieren, door democratisch gecontroleerde, participatieve en gedecentraliseerde productiemethoden, publiek toezicht op investeringen, bescherming van de publieke belangen, werknemersparticipatie in bedrijven, door de vakbeweging te betrekken bij het bepalen van het economische beleid, door het oprichten of behouden van overheidsbedrijven waar het nodig is om specifieke sociale en economische prioriteiten te verwezenlijken, door een grotere internationale controle op transnationale bedrijven, met daarbij horende grensoverschrijdende rechten voor de vakbonden in zulke bedrijven.
Hoewel de vrije markt voor een belangrijk deel gebaseerd is op eigendomsrechten, is privaat bezit niet onbeperkt. De basisbouwstenen van het leven, het genoom van planten en dieren, en in het bijzonder het genoom van de mens, behoren tot het werelderfgoed en kunnen niet door de markt in eigendom worden genomen. Het publieke karakter van het genoom of sequenties ervan, moet worden vastgelegd in internationale overeenkomsten.

Globalisering

Het is vandaag niet langer mogelijk mensen binnen de grenzen van de bestaande nationale staten greep te geven op alle omstandigheden die hun kansen op vrijheid, welvaart en welzijn bepalen. Daarom moet ook de reikwijdte van de democratisch georganiseerde gemeenschap groter en meer omvattend worden. In dat kader is Europa een bijzonder en belangrijk project. Onder invloed van het socialisme werd in een aantal Europese staten een sociale welvaartsstaat uitgebouwd. Dat sociale model, gericht en geïnspireerd door de beginselen van de socialistische beweging, moet het richtsnoer worden van de Europese Unie.
Geïnspireerd door die beginselen zoeken we actief, vertrekkend van het kleinste lokale niveau tot het globale niveau, naar vormen van besluitvorming die de mensen de grootst mogelijke democratische greep op hun leven geven. Enerzijds engageren we ons in de dynamiek van de globalisering en streven we er naar haar, naast een economische, ook een culturele, sociale en politieke inhoud te geven. Anderzijds onderstrepen we het grote belang van de subsidiariteit. Dat betekent dat beslissingen worden genomen op het laagste niveau dat daarvoor in aanmerking komt.
Tegelijkertijd moet de internationale gemeenschap overal het respect voor mensenrechten, het streven naar goed bestuur en het bestrijden van corruptie aanmoedigen en bevorderen. Internationale organisaties moeten het toonbeeld worden van democratische besluitvorming, doorzichtigheid en doelmatigheid. Het is de opdracht van de socialistische beweging om hier - zoals ze dat in het verleden binnen de nationale staten heeft gedaan - het voortouw te nemen. Daarom moet ook de Partij van de Europese Socialisten worden uitgebouwd tot een slagkrachtig, democratisch instrument dat de waarden van het socialisme wereldwijd uitdraagt.
De globalisering heeft enerzijds de wereldbevolking dichter bij elkaar gebracht, maar heeft ook een indrukwekkende sociale en ecologische kost veroorzaakt. De negatieve effecten van de globalisering hebben gezorgd voor armoede, honger en ziekte, werkloosheid, de aftakeling van het milieu en de vernietiging van gemeenschappen. Wereldwijd leven 2,5 miljard mensen met minder dan 2 euro per dag, honderden miljoenen kinderen genieten geen basisonderwijs, en wekelijks sterven er honderdduizenden mensen aan perfect te voorkomen kwalen of aan een gebrek aan voedsel en schoon water, terwijl de wereld over voldoende natuurlijke rijkdommen en technologische mogelijkheden beschikt om iedereen te voeden. Mensenrechten worden nog steeds met de voeten getreden, racisme en discriminatie op basis van geslacht, seksuele voorkeur of geloof zijn nog steeds massaal aanwezig. Op wereldschaal hebben ongebreidelde marktmechanismen gezorgd voor een ondraaglijke schuldenlast bij armere landen, voor het vernietigen van exportmarkten en voor toenemende werkloosheid in het noorden door delokalisering van economische activiteiten. Daarom houdt het socialisme vast aan een wereldwijde democratisering van de economische, sociale en politieke machtsstructuren.

Vrede

Het socialisme combineert zijn internationale strijd voor vrijheid, solidariteit, gelijkheid en rechtvaardigheid met een diep engagement voor de vrede. Vrede is de voorafgaande voorwaarde voor elke hoop. Oorlog vernietigt menselijk leven, de menselijke waardigheid en zorgt voor ondraaglijk leed. Vrede kan niet worden afgedwongen met massavernietigingswapens of terreur. Evenmin wordt de vrede bereikt door het militariseren van relaties tussen verschillende landen. Vrede is echter meer dan de afwezigheid van oorlog. Ook de fundamentele economische en sociale oorzaken van conflicten moeten worden weggewerkt. Europa, dat eeuwenlang het strijdperk is geweest van oorlogen, moet een voortrekkersrol spelen in de ontwikkeling van de vrede.

Vooruitgang

Wetenschap en technologie hebben een belangrijke rol gespeeld in het verhogen van de welvaart en het welzijn. Daarom moet hun ontwikkeling en het aanwenden van de vruchten ervan, actief worden bevorderd, zonder blind te zijn voor de nadelige neveneffecten die wetenschap en technologie kunnen hebben. De gemeenschap heeft de taak de nadelige effecten van wetenschap en technologie te onderkennen en waar nodig in te perken. Dat betekent dat er internationale inspanningen moeten worden verricht om technologieën en producten die het milieu, de gezondheid en het welzijn van mensen bedreigen, te vervangen door ecologisch en sociaal verantwoorde alternatieven. Bovendien pleiten we voor een transfer van duurzame technologieën en technologische knowhow van het noorden naar het zuiden.
Technologische vooruitgang is meer dan het resultaat van objectief wetenschappelijk onderzoek. Ze wordt aangestuurd door allerlei belangen. Daarom moeten wetenschap en technologische innovatie gepaard gaan met een maatschappelijke dialoog en een democratische politieke controle, zodat ze ontwikkeld kunnen worden in het belang van de mensheid en het milieu en toegankelijk zijn voor iedereen. Ook sociale vooruitgang heeft nood aan technologische ontwikkelingen. Die moeten dan ook ten dienste staan van het welzijn van iedereen, ook en in het bijzonder van de bevolking van armere landen.

Breed en warm socialisme

Als gevolg van de verwezenlijkingen van het socialisme zijn de materiële condities van het leven, althans in het Westen, minder bepalend geworden voor de kansen op vrijheid, welzijn en geluk. Het socialisme wordt daardoor in grotere mate een ethische en morele keuze, die kan worden gemaakt door iedereen die gelooft dat gelijkheid een voorwaarde is tot vrijheid, dat vrijheid voor iedereen moet worden nagestreefd en dat dit streven gebaseerd is op solidariteit en niet op egoïsme.
Voor problemen willen socialisten structurele oplossingen, maar we beseffen dat die uiteindelijk steunen op medemenselijkheid, menslievendheid, respect en het gevoel van persoonlijke verantwoordelijkheid voor het welzijn en de waardigheid van de ander. Structurele oplossingen komen niet in de plaats van die gevoelens en inzichten, maar bouwen er op voort. We willen ook caritatieve gevoelens koesteren en ondersteunen. Socialisme is goed voor de mensheid, maar ook voor de mensen.

Politiek en participatie

Politiek is belangrijk omdat de voorwaarden van onze vrijheid en ons geluk niet alleen individueel zijn, maar ook in grote mate collectief. Maar de politiek mag het leven niet koloniseren. Daarom willen de socialisten de samenleving zoveel mogelijk laten open bloeien en de mensen zoveel mogelijk kansen geven om ten overstaan van elkaar daadwerkelijke engagementen aan te gaan. Dat kan door die samenlevingsverbanden waarin mensen elkaar ontmoeten - onder meer in het gezin, het verenigingsleven en het middenveld - te ondersteunen.

Verwondering, verontwaardiging, verantwoordelijkheid

In zijn benadering van de werkelijkheid gaat het socialisme steeds van verwondering over verontwaardiging naar verantwoordelijkheid. Verwondering over hoe de wereld in elkaar zit en verontwaardiging over wat onrechtvaardig is. Daaruit volgt de verantwoordelijkheid om samen, via een socialistische partij, meer solidariteit, vrijheid, gelijkheid en rechtvaardigheid te verwezenlijken.

Actief pluralisme

Onze samenleving is naar geloof en levensstijlen onder invloed van de Europese levensbeschouwelijke evoluties en de immigratie verscheidener geworden. Dat leidt tot een aantal samenlevingsproblemen. Die zijn ten dele het gevolg van culturele aanpassingsprocessen, maar ook van de moeilijke sociale omstandigheden waarin de nieuwe bevolkingsgroepen moeten leven. Het bieden van kansen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt en het wegwerken van discriminatie zijn de meest effectieve middelen om die condities te verbeteren.
Alle samenlevingsproblemen zijn echter niet tot slechte condities te herleiden. Een aantal heeft te maken met het samenleven van bevolkingsgroepen met diverse waarden en normen. Het socialisme verdedigt daarom samenwerking en actief pluralisme tussen de verschillende culturele en levensbeschouwelijke groepen. Voor socialisten is de democratie per definitie pluralistisch, en haar pluralisme garandeert haar vitaliteit en creativiteit. Culturele en levensbeschouwelijke uniformiteit is een bedreiging voor de vrijheid en de democratie.
Actief pluralisme beschouwt overtuiging als een positieve kracht. Wie echte overtuigingen heeft, begrijpt ook beter die van een ander. Daarom moet worden gestreefd naar een actief pluralistische samenleving, gebouwd op een burgerschap van samen gemaakte afspraken. Het gedeelde burgerschap gaat ervan uit dat eenheid verkregen wordt door het naleven van dezelfde wetten, het ondersteunen van hetzelfde politieke systeem, het genieten van dezelfde rechten en plichten… Dat betekent dat iedereen het recht heeft verschillend te zijn, maar zich verbonden voelt door het burgerschap van samen gemaakte afspraken.

De Vlaamse socialisten

Het socialisme is de internationale en Europese beweging die vertrekt vanuit de hoger geformuleerde beginselen en vecht voor de beschreven idealen.
sp.a is de Vlaamse vertegenwoordiger van die beweging.
Zij staat open voor alle mensen die de uitgangspunten, idealen en streefdoelen delen. Zij wil die mensen vertegenwoordigen, een stem geven en op het nationale en internationale beleid laten wegen.
De socialistische partij wil intern het principe van het actief pluralisme huldigen. Mensen van verschillende levensbeschouwelijke en culturele overtuigingen en achtergronden samenbrengen rond haar idealen en beginselen en samen met hen die idealen en beginselen op een realistische, maar beginselvaste wijze verwezenlijken.
De socialistische partij wil een voorafspiegeling zijn van de samenleving die zij wil verwezenlijken.
Zij wil in haar streven open en realistisch zijn. Aangedreven door verwondering, verontwaardiging en verantwoordelijkheid, wil de socialistische partij kennis nemen van de beste verwezenlijkingen in wetenschap en kunst om haar actie te bevruchten en te sturen.
sp.a wil tonen dat de droom werkelijkheid kan worden.

Mark Elchardus
Gewoon hoogleraar sociologie en voorzitter van de vakgroep sociologie aan de Vrije Universiteit Brussel

ideologisch congres sp.a

Samenleving & Politiek, Jaargang 12, 2005, nr. 10 bijlage (december), pagina 4 tot 9

• ideologisch congres sp.a