Piet De Moor heeft een nieuwe Stalin-biografie geschreven. Hij wilde vooral ‘het gezicht van de stalinistische grimmigheid zelf, de norsheid van de dictator die aan de samenleving zijn eigen trekken opdringt’ (10) beschrijven. Hij is er in geslaagd. Hoewel we onderhand wel een en ander over Stalin weten, blijft het portret onthutsen. Het boezemt zelfs angst in, in zoverre het mechanisme dat ontleed wordt herkenbaar blijft in onze tijd. Totalitarisme komt ook op een kleinere schaal voor, we kunnen het ook ontmoeten in onze eigen werk- en familiale omgeving. Het wordt niet alleen gekenmerkt door het gedrag van de dictator. Er hangt ook een gedrag van diens omgeving mee samen. Er is aan de ene kant de drang om de publieke ruimte met zijn persoon te vullen, zijn alomtegenwoordigheid op te dringen: ‘De behoefte van de dictator om zich te vermenigvuldigen en op te zwellen in alle hoofden en gedachten is onverzadigbaar’ (40). ‘Faraonische projecten’ moeten daartoe bijdragen. Bij Stalin betekende dat niet eens dat hij overal persoonlijk gezien wilde worden. Hij trad integendeel zo weinig mogelijk in het publiek op. Misschien dat hij het daardoor vandaag trouwens minder goed zou doen. Aan de andere kant betekent het een verschraling van het privédomein. Stalin deed een aanval op alles wat menselijk was: geen restaurants of cafés meer bijvoorbeeld. Maar evenzeer betekent het een vorm van medeplichtigheid van zijn onmiddellijke omgeving. Zonder jaknikkers is er kennelijk geen dictatuur. Stalin zorgde er telkens opnieuw voor dat zijn medewerkers mee in het bad zaten, gecompromitteerd werden. Het is zo kenmerkend: wanneer iemand verdwijnt doet iedereen alsof er niets aan de hand is. Een totalitaire samenleving berust trouwens niet alleen op angst, maar ook op het leedvermaak van wie zichzelf tekort gedaan voelt. Stalin zelf deed het gewiekst, doortrapt. Hij was een monster. De Moor heeft alle mogelijke bronnen gebruikt. Ook de literatuur gaf hem materiaal, bijvoorbeeld om de sfeer beter te vatten. Zijn boek is een aanrader.

Samenleving & Politiek, Jaargang 10, 2003, nr. 8 (oktober), pagina 56

• boekbespreking