Wie de macht van een ander verzekert ruïneert zichzelf

Machiavelli

Als u dit leest is een Amerikaanse militaire actie tegen Irak wellicht al aan de gang. Als dat niet het geval is, is een dergelijke actie wellicht slechts een kwestie van tijd, of heeft de internationale gemeenschap een conflict (voorlopig) kunnen afwenden. Hoe het ook zij, uit de aanloop naar een mogelijk conflict, en de wijze waarop de strijd tegen het terrorisme nu al anderhalf jaar lang wordt gevoerd, kan er heel wat worden geconcludeerd. Bijvoorbeeld met betrekking tot de veranderende verhouding tussen de Verenigde Staten en Europa. Of m.b.t. de manier waarop binnen de Bush-regering wordt gedacht over de NAVO en de EU. Voor zover daarover nog geen klaarheid bestond, worden de drijfveren van die regering met de dag duidelijker. Omgekeerd is op het oude continent een verdeeldheid gebleken die men na 1989 liever voorgoed verleden tijd had gewaand.

Een beschaafde opstand

De eerste conclusie is niet nieuw, maar de draagwijdte ervan wordt nog altijd onvoldoende ingezien: in de strijd tegen het terrorisme heeft een stelletje rechtse fundamentalisten het Amerikaanse buitenlands beleid overgenomen. Dat is een gevolg van 9/11. Een aantal prominente Amerikaanse auteurs (onder meer Philip Roth in The Human Stain) heeft hiervoor gewaarschuwd ten tijde van de Lewinsky-perikelen van president Clinton. Nu is het zover. In Irak wordt een visie op de reorganisatie van de regio (en van de oliestromen) in de praktijk gebracht waarover ook reeds werd nagedacht voor 9/11, maar waarvoor de geesten niet rijp waren. Het is verontrustend vast te stellen dat lieden als Rumsfeld en Wolfowitz, respectievelijk de Amerikaanse defensieminister en zijn adjunct, niet hebben geaarzeld om de pathologie van 9/11 aan te grijpen om een oorlog voor te bereiden. Daarbij wordt de hand van de VN geforceerd, de NAVO in een globaal keurslijf gestopt en de EU in de wielen gereden.
De tweede conclusie is niet minder evident: de strijd tegen het terrorisme en de aanpak van de kwestie Irak hebben niet geleid tot een meer eensgezind Europees politiek standpunt. William Pfaff, een eminente Amerikaanse commentaarschrijver van de International Herald Tribune, schreef op 25 juli 2002 een bijzonder inspirerend artikel waarin hij de Europese leiders opriep tot een beschaafde muiterij (a polite mutiny) tegen de VS-plannen m.b.t. Irak. Volgens hem konden zij, indien zij dat wensten, heel wel een oorlog tegen Irak voorkomen, of die althans ‘blokkeren voor vele maanden’. Pfaffs woorden zijn, tot op zekere hoogte, profetisch gebleken. Het uitstel van de oorlog is er gekomen, onder druk van Europa, en de VS hebben zich - zij het met tegenzin - aan de VN geconformeerd voor enkele maanden. De ‘muiterij’ vond vooral plaats in hoofde van de Duitse kanselier. Duitsers zijn sindsdien in Amerikaanse diplomatieke salons een soort paria’s geworden. Intussen is daar, medio januari, een kletterende ruzie onder NAVO-ambassadeurs bijgekomen, aangezien de Fransen en de Duitsers (en de Belgen) niet bereid werden gevonden in te stemmen met concrete hulp voor Turkije vooraleer alle resultaten van het rapport-Blix besproken waren. Die houding heeft de bekende laatdunkende reactie van Rumsfeld (‘het oude Europa’) uitgelokt.
Achteraf bekeken zal men wellicht moeten concluderen dat van een ‘beschaafde opstand’ nooit sprake is geweest. Hooguit van een zacht gemor. Het mag dan zo zijn dat sommige Europese landen
vinden dat de politieke relaties binnen de NAVO moeten veranderen, zeker als het gaat om kwesties - zoals Irak - die de politieke en economische belangen van de EU rechtstreeks raken, nog altijd vindt de VS voldoende landen die bereid zijn slaafs te volgen (of die - zoals sommige leden van de VN-Veiligheidsraad - kunnen worden afgedreigd of omgekocht). Dat de meeste Oost-Europese regeringen de VS niet willen tegenspreken, daarvoor kan nog enig (historisch) begrip worden opgebracht. In het geval van het Verenigd Koninkrijk, dat zich als een vazal van de VS gedraagt, mag worden gesproken van een blamage. Sinds 9/11 staat Londen weer met de rug naar het continent. Het sein is op groen gezet voor de raketverdediging (gebruik bases door de VS) en de afspraken van Saint-Malo (1998) over een meer autonome Europese defensie zijn begraven. Andere regeringen filosoferen over de volgende stap m.b.t. ‘Saint-Malo’(zoals bijvoorbeeld de versterkte Europese samenwerking inzake veiligheid en defensie). Intussen reikt een socialistische premier liever de hand aan zeer rechtse Amerikaanse adviseurs en aan anti-Europeanen zoals Berlusconi.
Vanzelfsprekend zijn niet alle aanzetten voor een meer autonome Europese defensie van de baan. De snelle interventiemacht, gepland voor 2003, zal er wellicht komen. Maar, midden januari is ook duidelijk geworden dat die macht niet zal beschikken over een autonome planning - en beslissingstructuur, aangezien - volgens ingewijden - de VS zich daar met succes tegen hebben verzet (n.a.v. de uiteindelijke toestemming van Turkije voor de ‘uitleen’ van NAVO-middelen). Men weet wat dat betekent: Europeanen zullen hun operaties niet ten volle kunnen controleren. Die zullen vanuit de NAVO worden aangestuurd. Ook op andere fora is de stem van de Europese NAVO-leden onvoldoende hard doorgeklonken. Er is geen ‘beschaafde opstand’ geweest op de NAVO-top in Praag. Men heeft geen bezwaren geopperd m.b.t. de wenselijkheid en de legitimiteit van de nieuwe, wereldwijde opdrachten (via de NATO Response Force). Wie op de plek waar het hoort niet piept, moet niet verbaasd zijn dat de baas van de club twee maanden later de locale infrastructuur gebruikt voor zijn eigen doeleinden.

De prijs van een waanbeeld

Zet men een en ander op een rijtje, dan wordt duidelijk dat Irak de lakmoesproef dreigt te worden voor een serie belangrijke kwesties.
Een. Met Irak wordt preventieve defensie een eerste keer in de praktijk gebracht. Andere landen zullen volgen, zo hebben Bush en Blair al gezegd. De uitkomst van de actie tegen Irak zal bijgevolg bepalend zijn voor de mate waarin het concept van preventieve defensie kan worden doorgedrukt in de strategie van de alliantie. Hoe die uitkomst ook moge wezen, Europeanen horen totaal niet gecharmeerd te zijn van een strijd tegen het terrorisme die wordt verengd tot dat concept. Zij willen participeren in die strijd, maar dan wel met reële medezeggenschap, onder de hoede van de VN (een VN-agentschap ter bestrijding van het terrorisme) én met een project om de globale problemen aan te pakken met diverse beleidsinstrumenten (diplomatiek, politiek, economisch, sociaal). Europa moet de VS de gedachte van preventieve oorlogen uit het hoofd praten. Stel u voor dat India en Pakistan zich tot deze gedachte zouden bekennen.
Twee. Met Irak worden de transatlantische verhoudingen in een nieuwe plooi gelegd. Strikt genomen passeert de VS niet via de poort van de NAVO. Het betreft een bilaterale zaak, waaraan individuele NAVO-leden participeren. Maar dat is slechts een handig manteltje. In het geval van Irak wordt wel degelijk beslist over de richting die we met het bondgenootschap uitgaan. Het stond in de sterren geschreven - na 1989 - dat de natuur van de NAVO zou veranderen (nu Europa geen veiligheidsrisico meer vormt). Het scharnierpunt is nu bereikt. Formeel nemen we deel aan de strijd tegen het terrorisme. Feitelijk past de NAVO zich aan om beter aan te sluiten bij ongeremde globale machtsontplooiingen van de VS. Zoals al een tijdje blijkt worden daarbij zeer eenzijdige beslissingen genomen, zonder serieuze consultatie met de bondgenoten. Op die basis kunnen de veiligheidsrelaties met de VS niet op een voor Europa aanvaardbare wijze worden geherstructureerd.
Wat te doen? Een forse ruzie met de VS riskeren? Als het aan Pfaff ligt, liever vandaag dan morgen. Want deze man begrijpt niet waarom de EU - een economische en handelsmacht van formaat - niet inziet dat zij over belangrijke troeven beschikt in dit debat. De schrik voor het verdwijnen van de NAVO is niet gegrond, zegt Pfaff. Een meer onafhankelijke Europese opstelling zal de NAVO doen veranderen, niet verdwijnen. De VS hebben geen belang bij dat laatste. Via de NAVO beschikken zij in Europa over onmisbare materiële en strategische infrastructuur en genieten zij van ongekende militaire privileges(zie bijvoorbeeld de geheime akkoorden die troepentransporten toelaten). Aan de argumentatie van Pfaff zou men kunnen toevoegen dat precies via de uitgebreide NAVO de VS erop rekenen om hun politieke invloed op het continent te herverzekeren. En het werkt, zoals men de voorbije weken heeft gezien. Er zouden zelfs plannen zijn om Amerikaanse troepen in Polen te legeren. Wie aan de transatlantische veiligheidssamenwerking wat wil veranderen, zal dus de toorn van de VS moeten trotseren.
Drie. Met Irak wordt een autonoom Europees veiligheids- en defensiebeleid geliquideerd. Nogmaals: Irak raakt aan de politieke en de economische belangen van de EU. Helaas lijken veel Europeanen dat niet ten volle te beseffen. Het Europese huis is, wat betreft veiligheid en defensie, niet op orde. De verdeeldheid is groot, niet in het minst omdat één land in de waan verkeert dat het voldoende invloed kan blijven verzekeren in het Witte Huis. De prijs voor deze illusie neemt stilaan astronomische vormen aan. De beslissing van de Britse premier om het Europees veiligheids- en defensiebeleid niet consequent verder te helpen ontwikkelen, kan hem blijven achtervolgen. Zeker als het in Irak verkeerd gaat. Ook in de Partij van Europese socialisten (PES), de plek waar in principe met de Britse premier kan worden overlegd, zal men zich dan afvragen waarvoor deze club feitelijk dient.

Jan Vermeersch
Redactielid en stafmedewerker van sp.a-studiedienst

internationale veiligheid - NAVO - Europa - Irak

Samenleving & Politiek, Jaargang 10, 2003, nr. 2 (februari), pagina 40 tot 42

• NAVO
• Irak
• Europa
• internationale veiligheid