HET RAPPORT VAN ENRICO LETTA

Europese staatsleiders vroegen aan Enrico Letta, voormalig premier van Italië, de temperatuur te meten van hét kroonjuweel van het Europese project, de eenheidsmarkt. Zijn rapport, dat op 18 april 2024 werd voorgesteld op de Europese top, zal mee de koers bepalen van de komende Europese legislatuur.

Zijn rapport, getiteld ‘Much more than a market’, wijst op de noodzaak van een versterking en verdieping van de eenheidsmarkt, gelet op de geopolitieke turbulentie en de relatieve achteruitgang van de Europese economische slagkracht. Drie grote werven worden geïdentificeerd: de financiële sector, de energiesector en de telecom. Europese consolidatie van deze sleutelsectoren zou dan essentieel zijn om op te tornen tegen de Amerikaanse, Chinese en nu ook Indische conglomeraten.

Met zijn pleidooi doet Enrico Letta wellicht heel wat eurofiele harten sneller slaan.

Met zijn pleidooi voor ‘a single market to play big’ doet Letta wellicht heel wat eurofiele harten sneller slaan. De beleidsagenda voor de volgende Commissie lijkt al netjes ingevuld. Naast de verdieping van de eenheidsmarkt is er ook terecht aandacht voor – met mondjesmaat – meer Europese publieke financiering. De fundamentele vraag is echter of het verder opblazen van de eenheidsmarkt – ook in die sectoren die eerder gebaat zijn bij meer publieke sturing en investeringen – het juiste instrument is om de groene, industriële transitie waar Europa nood aan heeft te bevorderen.

MOTOR VAN EUROPESE INTEGRATIE

In de EU bubbel heeft de eenheidsmarkt, gelanceerd door de Commissie-Delors in het befaamde Witboek van 1985, een onbetwiste status als motor van Europese integratie. Het Witboek gaf opnieuw schwung aan het Europese project, na de moeilijke jaren gekenmerkt door eurosclerosis en economische crisis die volgden op de olieschokken. De daaropvolgende verdragswijziging gaf de Europese instellingen de wettelijke basis om de eenheidsmarkt te voltooien. De bureaucratische machine om de ‘materiële, technische en fiscale barrieres’ van de eenheidsmarkt op te hefffen en te vervangen door een meer geharmoniseerd Europees kader nam een hoge vlucht, en is sindsdien niet meer gestopt.

Het succes van die eenheidsmarkt mag niet worden onderschat. We kunnen ons, veertig jaar later, de slagbomen aan de grensposten en douanetarieven niet meer voorstellen, en dat is maar goed ook. Het vrijmaken van de markt voor consumentengoederen is dan ook een onverdeeld succes. EU-onderdanen kunnen ook zo aan de slag in een ander land.

Het succes van de eenheidsmarkt mag niet worden onderschat, tegelijk mogen we niet blind zijn voor de beperkingen ervan.

Tegelijkertijd mogen we ook niet blind zijn voor de beperkingen van een Europees project dat voornamelijk gebaseerd is op het fundament dat – luidens datzelfde Witboek – ‘men verzekeren moet dat de markt flexibel is, zodat mensen en goederen, kapitaal en investeringen naar die gebieden gaan waar de economische voordelen het grootst zijn’.

De sterke nadruk op de marktwerking, die automatisch moet zorgen voor een zogenaamde efficiënte allocatie van de productiemiddelen, vertolkt hier door de eigenlijke penhouder van het Witboek – de Brit Lord Cockfield, afgevaardigd door Margaret Thatcher – betekende voor de lidstaten immers ook het einde van datgene waar Europa nu terug op zoek naar is: een stevig industrieel beleid.

REGEREN DOOR MARKTEN

In die ‘ideale’ eenheidsmarkt verleiden zowel consumenten en producenten als kapitaal en arbeid elkaar immers op een gelijk speelveld, en was er veel minder ruimte voor het vraaggericht en industrieel beleid van lidstaten. De liberalisering van beschermde markten en de privatisering van staatsbedrijven verdreef, samen met een sterk mededingingsbeleid dat zich kantte tegen staatssteun aan bedrijven, de actieve sturing van de Keynesiaanse staat. Economisch beleid gericht op specifieke sleutelsectoren via selectieve en voorwaardelijke subsidies – bijvoorbeeld aan een industriële belofte in het maken van elektrische bussen – werd zo aan strenge beperkingen onderworpen.

Meer algemeen is de macro-economische toolbox van nationale overheden – het vermogen om economische schokken op te vangen en economische groei te bespoedigen – sinds de jaren 1980 stelselmatig een kleiner kitje geworden, met name in de eurozone waar het monetair beleid bepaald wordt in Frankfurt en het fiscaal beleid sterk aan Europese banden worden gelegd.

In de plaats kwam er een zogenaamde Europese ‘regelgevende staat’, die via doorgedreven marktregulering moest zorgen voor een gezonde competitie tussen bedrijven. De producenten- en consumentensurplussen uit de ordo-liberale handboeken zouden dan automatisch de welvaart der Europese volkeren bespoedigen. Europa’s rol als ultieme scheidsrechter van de eenheidsmarkt resulteerde in vuistdikke mappen vol Verordeningen en Richtlijnen. Inmiddels betreft 80% van de nationale wetgeving van lidstaten het omzetten van Europese wetgeving.

In deze tijden van geopolitieke concurrentie blijkt hoe broos het ‘regeren door markten’ is.

In deze tijden van geopolitieke concurrentie blijkt tegelijkertijd hoe broos dit ‘regeren door markten’ is. Tegenover de massale overheidsinvesteringen en gerichte industriepolitiek van de VS en China, staat een Europa dat noch op het niveau van de lidstaten, noch op het federaal vlak beschikt over de (fiscale) vuurkracht en het mandaat om de Europese economie op sleeptouw te nemen. Het voornaamste wat Letta hier tegenover zet: een zoveelste ronde financiële liberalisering, in de ijdele hoop dat beleggers en financiële markten dan wel de noodzakelijke groene, industriële transitie zullen financieren.

FINANCIËLE FIX VOOR FISCALE FOUT?

Elke paar beleidscycli is er wel een nieuwe verpakking voor een financiële eenheidsmarkt. Van het actieplan voor financiële diensten FSAP in 1999, de kapitaalmarktunie CMU in 2015, tot de Spaar- en Investeringsunie in het Letta-rapport van vandaag. De rationale is steeds hetzelfde: er is nood aan meer geïntegreerde financiële markten die de massale spaartegoeden van burgers kunnen sturen richting de Europese investeringsnoden. Bij gebrek aan macro-economische tools en fiscale vuurkracht moeten we dus maar rekenen op die befaamde efficiënte allocatie van kapitaal om schommelende business cycles en geopolitieke competitie te bedwingen.

Het vragenlijstje van de financiële industrie blijft al die jaren grosso mode hetzelfde: lossere investeringsregels, soepeler en Europees toezicht, betere toegang tot het spaargeld (met zowaar een nieuwe optie om automatisch een deel van het loon om te zetten naar een financieel product), en uiteraard de nodige fiscale stimuli en derisking garanties. Veelzeggend hierbij is dat het rapport zelf expliciet aangeeft dat er nood is aan externe ‘mobilisers’ van financiële integratie, die focusen op de noden van burgers en niet op de belangen van de financiële industrie zelf.

Korte termijn gerichte, volatiele en veeleer pro-cyclische financiële markten zijn niet de beste gidsen in een economische transitie.

Korte termijn gerichte, volatiele en veeleer pro-cyclische financiële markten zijn helaas niet de beste gidsen in een economische transitie. Financiële markten kunnen best zinvol zijn, maar niet als leidend macro-economisch sturingsmechanisme. De degeneratie van de Europese agenda voor sustainable finance onderstreept de beperkingen van private kapitaalstromen om bredere maatschappelijke doelen te dienen. Investeringen in de klimaat- en energietransitie leveren nu eenmaal niet de double digit returns waar financiële markten op azen.

NOOD AAN PUBLIEKE INVESTERINGEN

Om ‘de faire, groene en digitale transitie’ te realiseren – die luidens de Europese Commissie jaarlijks 600 miljard euro aan bijkomende investeringen vereist – is er daarom nood aan een alternatief voor private kapitaalstromen. Publieke investeringsbanken of investeringfondsen kunnen zo met leningen, garanties en kapitaal maatschappelijk nuttige activiteiten ondersteunen en doelgericht de financiële bottle necks aanpakken waar bijvoorbeeld veel klimaatprojecten mee kampen. Een (eventueel) rendement vloeit vervolgens terug naar de staatskas. Daarnaast zou een effectief Europees industrieel beleid ook beroep moeten kunnen doen op Europese subsidies.

Om ‘de faire, groene en digitale transitie’ te realiseren, is er nood aan een alternatief voor private kapitaalstromen.

In het Letta-rapport worden hiertoe al ministapjes gesuggereerd, zoals het geleidelijk opbouwen van een fonds en een raamwerk voor het geven van gemeenschapppelijke staatssteun op Europees niveau. Daarnaast zou de rol van de Europese Investeringsbank verder worden uitgebreid, al wordt hier opnieuw gefocust op het derisken van groene, private investeringen met garanties.

Europa, veel meer dan een markt? Heel graag. Maar laat het dan niet voornamelijk afhangen van financiële markten. Ironisch genoeg is het nu hopen op het rapport rond Europese competitiviteit van Mario Draghi. Af te wachten of de voormalige centrale bankier effectief meer ambitieuze plannen rond Europese financiering in petto heeft.

• eenheidsmarkt
• Europese Unie
• column