Op 22 november trekken PvdA en GroenLinks met één gezamenlijke lijst naar de Nederlandse kiezer, met Frans Timmermans als lijsttrekker. Het is de expliciete doelstelling om in het post-Rutte tijdperk de grootste te worden, want in coalitieland Nederland is het belangrijk om het initiatiefrecht te hebben. Opmerkelijk is dat het verkiezingsprogramma niet werd uitgewerkt door de politici van PvdA en GroenLinks, maar door de twee wetenschappelijke bureaus van de partijen: de Wiardi Beckman Stichting en het Wetenschappelijk Bureau GroenLinks.

Directeurs Tim 'S Jongers (Wiardi Beckman Stichting) en Noortje Thijssen (Wetenschappelijk Bureau GroenLinks) waren de intellectuele wegbereiders van deze roodgroene samenwerking. Ze werkten maandenlang keihard aan het programma, dat draait rond bestaanszekerheid en de groene welzijnseconomie. "Volgende zaterdag na het verkiezingscongres drink ik mijn eerste pint sinds lang," lacht Tim 'S Jongers. "Nu is het aan Frans Timmermans om de verkiezingen te winnen."

Wanneer besloten jullie om samen het verkiezingsprogramma te schrijven?

Tim 'S Jongers: "Vorig jaar zetten partijleden van PvdA en GroenLinks de roodgroene samenwerking via verschillende moties op congressen hoog op de agenda. Noortje en ik vonden dat het inhoudelijke luik ontbrak. We wilden daarin een voortrekkersrol spelen. In januari 2023 kwamen we met een eerste discussienota 'Samen onze toekomst in handen nemen'. Wij wilden als wetenschappelijke bureaus kijken hoe we onze beide ideologieën konden samen krijgen. Gelukkig gingen onze partijen daarin mee. Uiteindelijk mochten we samen de programmacommissie voorzitten en het verkiezingsprogramma schrijven. "

Noortje Thijssen: "Er was zeker koudwatervrees. Sommigen waren bang dat als je rode en groene programma's samenvoegt, je een verwatering zou krijgen. Onze ambitie was net om het gedachtegoed ideologisch te verdiepen. Vanuit de idee dat sociale en ecologische politiek kunnen samengaan. De optelsom van beide ideologieën moest meer opleveren: 1+1=3."

PvdA en GroenLinks delen voor een stuk dezelfde historische wortels. Merijn Oudenampsen schreef in SamPol zelfs over een 'hervonden liefde'.

Tim 'S Jongers: "'Keerpunt 72' (het regeerakkoord waarmee drie progressieve partijen in 1972 onder Joop De Uyl samen de verkiezingen ingingen, wv) was één van onze vertrekpunten. Maar als je geschiedenis wil schrijven, moet je vooral kijken naar de uitdagingen voor de toekomst. Dan zijn bestaanszekerheid en klimaatrechtvaardigheid twee zijden van dezelfde medaille."

Noortje Thijssen: "PvdA was eerder groen en links dan GroenLinks bestond. Ten tijde van de Club van Rome (1972) was het groene denken onder Joop Den Uyl, maar eerder ook al onder Sicco Mansholt, sterk ingebed. En GroenLinks heet niet voor niets GroenLINKS. Het linkse gedachtegoed zit in ons DNA. Deze samenwerking is logisch als je naar onze geschiedenis kijkt."

In de jaren 1990 nam PvdA onder Wim Kok en Wouter Bos nochtans de afslag van de Derde Weg, met een sociaalliberale koers.

Tim 'S Jongers: "Met dit verkiezingsprogramma nemen we hopelijk definitief afscheid van die Derde Weg. Dat was een foute afslag voor PvdA. Hoewel we er electoraal zwaar op werden afgerekend, lukte het ons nooit om dit pad volledig te verlaten. Nu dus wel. Daarvoor hebben we blijkbaar GroenLinks nodig gehad."

Met dit verkiezingsprogramma nemen we definitief afscheid van de Derde Weg.

Noortje Thijssen: "GroenLinks op haar beurt heeft PvdA nodig gehad om echt een sociale invulling te geven aan ons klimaatbeleid. We hadden jarenlang een te enge focus op hoe we zo snel mogelijk de CO₂-uitstoot naar beneden konden krijgen. We vergaten soms dat groene politiek ook een herverdelingsvraagstuk is. Hoe krijgen we de mensen mee die zich zorgen maken over het einde van de maand? Hoe wordt de energietransitie ook voor hen een kans? Dat zit nu meer in ons denken."

Over rode en groene partijen wordt altijd gezegd dat ze fundamenteel verschillend zijn. Met een andere manier van aan politiek doen en een andere achterban. Welke gevoeligheden hebben jullie bij elkaar ontdekt?

Tim 'S Jongers: "Ik heb met Noortje nooit echt zware discussies gehad. (lacht) Maar blijkbaar moeten wij overal zeggen dat het lastig en moeilijk is, want anders geloven ze ons niet. Soms gebruiken we een andere taal. Dat viel mij in het begin op. GroenLinks is wat revolutionairder in taalgebruik. Spreken over 'Voorbij het kapitalisme' ligt ons minder. Maar als je doorvraagt, merk je snel dat we hetzelfde bedoelen. Natuurlijk zijn er thema's waarover onze achterbannen anders denken, zoals het asielbeleid. Maar daarover bestaan binnen PvdA ook verschillende stromingen, met mensen die het Deense model vooropstellen en mensen, zoals ik, die dat geen humaan asielbeleid vinden."

Noortje Thijssen: "De verschillen zijn er niet alleen tussen partijen, maar gaan er dwars door heen. Binnen GroenLinks hebben we fundi's en realo's; zelfs een aantal ecomodernisten. Ons taalgebruik verschilt inderdaad. GroenLinks is een systeemkritische partij. PvdA zoekt de oplossingen meer binnen het systeem. Het mooie aan ons verkiezingsprogramma is dat het net op die twee lijnen is gebaseerd. We moeten eerst de basis weer op orde brengen, de huidige instellingen repareren die onder Rutte helemaal zijn afgebroken. Dan hebben we stevige grond onder de voeten om het systeem écht te kunnen veranderen."

Tim 'S Jongers: "De klimaatcrisis is een fundamentele veranderingsopgave. Maar als mensen niet lekker in hun vel zitten en geen stevige grond onder hun voeten hebben, dan kúnnen ze gewoon niet veranderen. We moeten vermijden dat we in de fase van de wants en want nots terechtkomen. Dat mensen niet meer wíllen meedoen omdat het te veel van hen vraagt."

In het programma zijn bestaanszekerheid en groene welzijnseconomie de kapstokken waaraan het roodgroene verhaal wordt opgehangen.

Noortje Thijssen: "We zitten vandaag met grote personeelstekorten. Het is niet zo dat we banen moeten creëren. De vraag is eerder waar we de schaarste aan mensen inzetten. In de vleesverwerking of in de publieke sector? In vervuilende industrieën of in circulaire bedrijven? Precies omdat we nu in een ander tijdperk zitten, met zulke personeelstekorten, is het voor PvdA gemakkelijker om mee te stappen in het verhaal van de groene welzijnseconomie."

Er is echt een bestaanszekerheidscrisis. We gaan richting 300.000 werkende armen.

Tim 'S Jongers: "Er is echt een bestaanszekerheidscrisis. We gaan richting 300.000 werkende armen. PvdA is helemaal mee met het concept van de groene welzijnseconomie. Als de economie de planeet schaadt, schaadt ze veelal ook de mens. We moeten kijken naar brede welvaartsindicatoren, in plaats van alleen maar naar economische indicatoren. De verschillen zijn te groot geworden om dat te ontkennen."

Groot voordeel: bestaanszekerheid is voorlopig hét verkiezingsthema van 22 november.

Tim 'S Jongers: "Dat is goed nieuws voor ons. Maar het is ook wat wrang dat bestaanszekerheid pas echt een hot topic wordt nu de middengroepen geconfronteerd worden met de wooncrisis, de gezondheidszorgcrisis, de onderwijscrisis, enzovoort. Blijkbaar is het nodig dat ook middengroepen in gedrang komen, alvorens de tegenmacht op stoom komt. Want we weten al langer dan vandaag dat ongeveer een kwart van de bevolking bestaansonzekerheid kent."

Noortje Thijssen: "Nieuw Sociaal Contract van Pieter Omtzigt heeft bestaanszekerheid tot centraal thema gebombardeerd en ook CDA gaat er mee de boer op. Zij zien bestaanszekerheid te nauw en te beperkt. Het gaat over meer dan alleen het einde van de maand halen. Bestaanszekerheid betekent ook dat je naar een ziekenhuis kan met het openbaar vervoer, dat je als zzp'er geen zorgen moet hebben over je oude dag, dat je schone lucht kan inademen."

Tim 'S Jongers: "Eigenlijk gaat het over de sociale grondrechten, zoals wonen, werken, onderwijs, sociale zekerheid en zorg. Grondrechten die een actief beleid vragen van de overheid, maar die vandaag onzeker zijn. Je vindt geen starterswoning meer, de zorgpremie gaat omhoog, er staat geen juf meer voor de klas, de winter is naast guur nu ook duur, enzovoort."

Is het feit dat bestaansonzekerheid zo hoog op de agenda staat, het resultaat van al die jaren Rutte?

Tim 'S Jongers: "Het zit dieper. Dit is het gevolg van de ideologie die Rutte en bij uitbreiding zowat de hele westerse wereld aanhangt. Want, maak je geen illusies, in België zal het debat over bestaanszekerheid ook nog losbarsten."

Noortje Thijssen: "Het geloof dat marktwerking het instrument is om je samenleving te organiseren, is al sinds de jaren 1980 dominant. Eerst met Ruud Lubbers, die twaalf jaar minister-president was. Nadien deden de kabinetten-Balkenende sterk een beroep op de maatschappij. Mark Rutte sprak over de participatiesamenleving en zelfredzaam zijn. Je krijgt niet alleen een uitholling van je publieke voorzieningen, het heeft ook impact op hoe mensen met elkaar omgaan. Als mensen hun eigen broek moeten ophouden, doet dat iets met hun solidariteit. Met dit mensbeeld hou je als samenleving heel weinig over. Het staat ook in ons programma: we zijn een collectief en moeten weer leren samenleven. Dit alles moeten we nu terugdraaien. Het is makkelijker om iets af te breken dan iets op te bouwen. Het afbraakbeleid duurt nu al 40 jaar. Mijn vrees is dat de opbouw ook zo lang zal duren."

Als mensen hun eigen broek moeten ophouden, doet dat iets met hun solidariteit.

Tim 'S Jongers: "Stef Blok (VVD) was in 2012 als minister van Volkshuisvesting apetrots dat hij het departement kon opheffen en laten opgaan in het ministerie van Binnenlandse Zaken. Vandaag zitten we met naar mijn inschatting 100.000 dakloze mensen en een veelvoud aan mensen die geen huis meer kunnen kopen. Er is een outsourcingsklasse ontstaan. Die is ook niet zelfredzaam, maar heeft wel het vermogen om dat gebrek aan zelfredzaamheid uit te besteden. Ze huren een makelaar of adviseur in. Zij die dat niet kunnen, moeten naar de overheid die niet meer thuis geeft. Mensen zijn het vertrouwen compleet kwijt in de overheid. We moeten de overheid opnieuw de instrumenten in handen geven om het grootkapitaal, de industriële vervuilers, de financiële sector en de agrosector op de knieën te dwingen."

Met de coronacrisis leek even een raam open te staan voor fundamentele veranderingen. Vandaag lijkt dat raam weer dicht, is er oorlog in Oekraïne en de broekriemreflex helemaal terug. Kunnen we in deze setting wel weer heropbouwen?

Noortje Thijssen: "We zitten echt op een kantelpunt. Het dagelijkse leven en de systeemwereld staan ver uit elkaar. Het protest tegen de toeslagenaffaire, tegen de Groningse gaswinning, tegen de fossiele subsidies,… mensen pikken het niet meer. Ze staan op. Dit was vijf jaar geleden ondenkbaar. Ik ben dus optimistischer dan u."

Tim 'S Jongers: "De toeslagenaffaire begon met fraude van een tiental miljoen euro, maar we zitten nu aan een hersteloperatie van 5 miljard euro. Omdat we op de voorkant wilden beknibbelen, verloren we veel geld aan de achterkant. Mensen pikken het niet meer. Extinction Rebellion bezet hier verderop elke dag de snelweg. De Nederlandse overheid geeft 45 miljard aan fossiele subsidies. Hoezo dan, broekriem? Ach, we moeten vooral niet te veel naar economen luisteren. Sinds de coronacrisis heeft geen enkele econoom nog een goede voorspelling gedaan. Ik ben hun fatalisme moe. We tonen net aan dat we best een veerkrachtige samenleving kunnen zijn. Maar het zijn altijd dezelfde groepen die in de klappen delen. En dat wordt niet meer gepikt."

Onlangs legde het rapport 'Atlas van Afgehaakt Nederland' een groot onbehagen bloot.

Tim 'S Jongers: "Deze mensen hebben terecht het vertrouwen in de overheid verloren. Ik stoor me trouwens aan het woord 'afgehaakten'. Alsof die mensen zelfstandig hebben beslist om niet meer mee te doen. Neen, het zijn 'weggeduwden'. We zijn mensen gaan zien als een kostenpost. Op de website van de Rijksoverheid lees je dat we jaarlijks 2 à 3 miljard 'investeren' in wegenbouw en dat ieder kind de overheid 7.000 euro 'kost'. Dat noem ik dus een 'kostenpostmensbeeld'. Terwijl we zorg ook als gezondheidsinvestering kunnen zien. Links moet een nieuwe taal zoeken, de zaken gewoon eens omdraaien. Als je de mensen centraal zet, kom je automatisch op andere woorden uit. Die 'weggeduwden' bereiken, wordt moeilijk. Maar het is wel expliciet de bedoeling met dit programma."

Ik stoor me aan het woord 'afgehaakten'. Neen, het zijn 'weggeduwden'.

Noortje Thijssen: "Gisteren (sic) was Bernie Sanders op onze uitnodiging te gast in Utrecht. De politiek-economische elite bestaat uit 1%, stelt hij. Het is hoog tijd dat de 99% zich gaat verenigen. Dit moet nu gebeuren. In Nederland komen BBB, Nieuw Sociaal Contract, SP, PvdA, GroenLinks en BIJ1 allemaal op voor de gewone man. Als we ons nu eens zouden verenigen en niet laten uitspelen op sociaal-culturele thema's, komen we al een heel eind."

Zijn de partijen die u nu noemt de mogelijke coalitiepartners van GroenLinks-PvdA?

Noortje Thijssen : "Ja. Je moet wel. Er zijn momenteel 21 politieke partijen in de Tweede Kamer. Als je een meerderheid wil vormen, moet je onvoorspelbare samenwerkingen aangaan. Anders kom je er gewoon niet. Daardoor krijg je een ingewikkelde maar interessante coalitie. Dat biedt ook kansen. Omdat je het echt anders kan gaan doen."

Het valt op dat het programma van PvdA en GroenLinks sterk ideologisch onderbouwd is. Is dat de meerwaarde van deze samenwerking tussen de twee wetenschappelijke bureaus?**

Tim 'S Jongers: "Met alle respect, een nieuw roodgroen verhaal moet je niet overlaten aan politici. Dan krijg je weer dat pragmatische lijstje met politieke voorstellen. Je moet echt uitleggen welke wereld je voor je ziet."

Noortje Thijssen: "Een krant vatte ons programma samen als: 'gematigde toon, radicale voorstellen'. Vaak worden linkse partijprogramma's weggezet als naïef of idealistisch. Dit is het eerste verkiezingsprogramma met voetnoten. We citeren het Sociaal-Cultureel Planbureau (CSP), de Adviescommissie Sociaal Minimum, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), enzovoort. Dit programma is niet bedacht door een stelletje radicalen op een zolderkamer. Het is gebaseerd op het denken van de adviseurs van de regering, die zelf deze afslag nog niet hebben genomen. Dit zou zomaar de nieuwe status quo kunnen worden."

Dit programma is niet bedacht door een stelletje radicalen op een zolderkamer.

Tim 'S Jongers: "Veel mensen zakken door de hoeven. Vandaag leven we in tijden om de ene sociaaldemocratische homerun na de andere te slaan. Je kan die homerun wel slaan, maar je moet ook naar de bal blijven kijken. PvdA was te lang bezig met die bat. Dat heeft GroenLinks ons echt afgeleerd. Met deze samenwerking hebben we nu opnieuw de ogen op de bal. Dat is de echte meerwaarde van een verkiezingsprogramma opgesteld door wetenschappelijke bureaus."

Wetenschappelijke bureaus moeten de verkiezingen niet winnen. Jullie werk is nu afgerond?

Tim 'S Jongers: "Volgende zaterdag (sic) na het verkiezingscongres drink ik mijn eerste pint sinds lang en is het helemaal aan Frans Timmermans."

NRC noemt Nederland een somber land. Is Frans Timmermans met zijn optimisme de juiste man op de juiste plaats?

Noortje Thijssen : "Absoluut. Frans Timmermans is helemaal mee met ons verhaal. Ons programma opent met een hoofdstuk over vertrouwen, niet over rood of groen. Dat spoorde helemaal waar hij mee bezig was. Hij is een echte sociaaldemocraat met een groen hart. Hij is niet alleen een man met goede ideeën, maar heeft in Europa laten zien dat hij ook gewoon een macher is. Gisteren kreeg hij alleszins net zoveel applaus als popidool Bernie Sanders."

Tim 'S Jongers: "De puzzelstukjes passen mooi in elkaar. Ik voel het optimisme om me heen, ook bij mensen die niet op ons zullen stemmen. Maar we moeten niet flauw doen: we liggen onder een vergrootglas. Waar zitten de verschillen? Blijft dit goed gaan? Maar kijk, het gaat nog steeds goed. Frans Timmermans heeft een track record dat hij moeilijke klussen gedaan krijgt."

Wanneer zijn de verkiezingen geslaagd? Bij machtsdeelname?

Noortje Thijssen: "Uiteraard, maar niet als doel op zich. GroenLinks-PvdA wil de grootste worden. Enkel dan heb je in coalitieland Nederland het initiatief om het echt anders te doen. Anders ben je vooral nodig om een meerderheid bij elkaar te verzamelen. Dat is dus niet genoeg. We moeten dat initiatiefrecht hebben, zodat anderen bij ons aanschuiven."

Samenleving & Politiek, Jaargang 30, 2023, nr. 9 (november), pagina 18 tot 24

• Nederland
• GroenLinks
• PvdA
• interview