‘De bestaande waardeketens moeten zoveel mogelijk worden gevrijwaard’. Zo luidt het opmerkelijk uitgangspunt van de Vlaamse ‘Klimaatsprong’, die onze industriële transitie moet faciliteren richting een koolstofvrij 2050. Industrieel klimaatbeleid, jawel. Maar duidelijk met beide voetjes op de grond en de (fossiele) industrie aan het roer, zo bleek vorige week in de Commissie Economie. De groene subsidieknikkers dreigen zo, aldus Bruno Tobback, louter geïnvesteerd te worden in de dinosaurussen aan tafel.

Schuiven dus mee aan de dis van het ‘Permanente Overlegorgaan’, dat de contouren van de Klimaatsprong mag uittekenen: de betrokken kabinetten en het departement economie, twee Vlaamse agentschappen én een hele rits industrie- en werkgeverfederaties. Essencia, de 38-koppen tellende lobbykoepel van de Belgische (petro)chemie, mag zo twee mannetjes of vrouwtjes sturen. Hun voorzitter, tevens CEO van een aantal INEOS-takken, ziet het wellicht graag gebeuren: al te kritische kanttekeningen bij de huidige waardenketens – en investeringen die deze nog decennia betonneren in ons industrieel weefsel zoals het controversiële Ineos Project One in de Antwerpse haven – zullen wellicht niet geopperd worden. Zo dreigen we de grootst mogelijke klimaat- en natuurwinsten van een werkelijk groene industriepolitiek mis te lopen.

Kritische kanttekeningen bij de huidige waardenketens zullen niet geopperd worden op het ‘permanente Overlegorgaan’ dat de Klimaatsprong mag uittekenen.

Laat ons daarom maar even inzoomen op het poster child van de Vlaamse basisindustrie, namelijk het ‘tweede grootste petrochemiecomplex ter wereld’ in de Antwerpse haven. Vooraleer we de subsidie- en garantieklokken luiden voor deze ‘innovatie-excellentie cluster’, nemen we best deze ‘bestaande waardenketen’ nog eens onder de loep.

PLASTIC FANTASTIC

De grote industriële doorbraak van plastic – goed voor 80% van de totale petrochemische productie – kwam er na de Tweede Wereldoorlog. Plastiek bleek nuttig in allerlei oorlogstuig, gaande van parachutes, vliegtuigonderdelen en bazooka’s tot het teflon voor de atoombom. Er werd volop geïnvesteerd in petrochemische installaties, in de nabijheid van de olieraffinaderijen die hen voedde. Eens de oorlogsmachine stokte dreigde voor de eerste keer een crisis van overcapaciteit, typerend voor een pro-cyclische industrie zoals de petrochemie. In goede tijden volop fabrieken bouwen, in slechte tijden cost-cutten en consolideren. En altijd maar nieuwe markten zoeken.

Na de Tweede Wereldoorlog bleek er geen rem te staan op de groei: plastic leek de mens te bevrijden van de beperkingen van de natuurlijke wereld. Of zoals een plastic industriebobo stelde destijds: ‘Bijna niets is gemaakt van plastic, maar alles zou kunnen gemaakt zijn van plastic’. Naast de volumes voor de (weder)opbouw, sloop plastic alsmaar meer het dagelijkse leven binnen. In de jaren 1960 sprak men zo van het decennium van ‘plastic fantastic’: wegwerpverpakkingen voor voeding of goedkope kunstvezels voor kledij werden via agressieve marketing verkocht als technologische kroonjuwelen van de moderne tijd. De globale productie steeg bijgevolg exponentieel, van 2 miljoen ton plastic in 1950 tot meer dan 450 miljoen ton vandaag.

Bovendien kende de sector de afgelopen jaren een nieuwe investeringsbonanza: spotgoedkoop schaliegas uit de VS – gewonnen mits een zeer omstreden techniek waarbij ondergronds gesteente wordt versplinterd onder de hoge druk van water, zand en flink wat chemicaliën – zorgt voor een renaissance van de Noord-Amerikaanse plasticindustrie. Samen met investeringen in het Midden-Oosten en China zou de wereldwijde productiecapaciteit met één derde stijgen op tien jaar. Om de boot niet te missen, wil Ineos dit schaliegas via gigantische ‘drakenschepen’ importeren vanuit de VS voor Project One. Fun fact: in het Verenigd Koninkrijk, de thuishaven van Ineos, geldt er een moratorium op schaliegas, net omwille van de enorme ecologische schade die het aanricht.

In het Verenigd Koninkrijk, de thuishaven van Ineos, geldt er een moratorium op schaliegas, net omwille van de enorme ecologische schade die het aanricht.

Ondertussen waarschuwde kredietbeoordelaar Moody’s al opnieuw voor overcapaciteit in de petrochemie. Plastic marketeers weten weer wat doen om die nieuwe fabrieken te doen draaien.

DRAAI DE KRAAN DICHT

‘Plastics are fossil fuels in another form & pose a serious threat to human rights, the climate & biodiversity…I call on countries to look beyond waste and turn off the tap on plastic’. Geen activistische spierballenvertoon van pakweg Extinction Rebellion, maar de woorden van António Guterres, de VN-baas aan de vooravond van de onderhandelingen over een Globaal Verdrag rond Plastic.

De plastic crisis wordt inderdaad vooral geframed als een afvalprobleem. Onverantwoorde consumenten, gebrekkige afvalverwerking in het globale Zuiden, je weet wel.  Menig plastic CEO wast zijn onschuld, bij voorkeur tijdens een mediatieke beach cleanup. Guterres weet dus wel beter, het fundamentele probleem zit hem in de stijgende productie van nieuw (virgin) plastic.

Kijken we alleen al naar de impact op het klimaat (over stikstof, PFOS, micro-plastics, oceaanverzuring, gezondheidseffecten, enzovoort, leest u wel eens elders) zien we dat de productie van plastics, aan het huidig groeiritme, 10 tot 13% van het bestaande koolstofbudget – het totaal aan broeikasgassen dat we redelijkerwijs mogen uitstoten om onder de 1,5 graden opwarming te blijven – dreigt in te nemen tegen 2050. Het Internationaal Energieagentschap verwijst naar plastic als de belangrijkste driver voor de toekomstige vraag naar olie en gas. In tegenstelling tot de transportsector, die snel elektrificeert, zal plastic blijven hangen aan het fossiele infuus – vandaag goed voor 99% van alle ‘feedstock’.

Het Internationaal Energieagentschap verwijst naar plastic als de belangrijkste driver voor de toekomstige vraag naar olie en gas.

Het hoeft dus niet te verbazen dat landen met forse olie- en gasbelangen zoals de VS en Saudi-Arabië fel dwars liggen bij de VN-onderhandelingen. Gelet op het tromgeroffel voor Ratcliffe & co is het wel verrassend dat België mee stapte in de zogenaamde High Ambition Coalition, een groep van landen die verder wil gaan dan een zoveelste tandeloos verdrag vol niet-bindend zelfregulering. Zo wordt er, in navolging van een oproep van wetenschappers voor ‘een wereldwijde cap op plastic productie, gepleit voor bindende provisies in het Verdrag om de productie en consumptie van plastic te beperken.

VLAANDEREN CIRCULAIR?

Moet de gehele petrochemie dan maar op de schop? Neen, maar er is geen planetaire ruimte meer om de bestaande waardeketen van plastic gewoon te vrijwaren, laat staan significant uit te breiden met nieuwe mega-installaties zoals het Ineos Project One in de Antwerpse haven. Laat ons daarom eerder inzetten op preventie, hergebruik en (mechanische) recyclage. Wat dat laatste betreft kan je bijvoorbeeld denken aan een taks op virgin plastic – in plaats van meer en goedkoper te produceren – en zo recyclage economisch meer aantrekkelijker te maken. Of is circulariteit dan toch vooral een bedreiging voor de basisindustrie, zoals te lezen valt in de SWOT-analyse uit de Klimaatsprong?

Virgin plastic productie zal nodig blijven. Maar de proportie plastic die bijvoorbeeld gaat naar nieuwe windmolens, zonnepanelen of andere groene toepassingen waarmee onze kunststof vrienden gaarne mee uitpakken, is marginaal. Het meeste plastic, zoals de 500 miljard petflessen die jaarlijks worden geproduceerd, is niet essentieel.

Essentieel is dat er ook klimaatwetenschappers, sociologen of milieuorganisaties aan tafel mogen aanschuiven wanneer we het hebben over een groen industriebeleid.

Wat me wel essentieel lijkt in een Klimaatsprong is dat er kritisch en onafhankelijk wordt gekeken naar de waardenketens die ons brengen naar een planetair kookpunt. En dat er ook klimaatwetenschappers, sociologen of milieuorganisaties aan tafel mogen aanschuiven wanneer we het hebben over een groen industriebeleid. Dan ben ik wat geruster en hoef ik dit niet allemaal te schrijven op een zondagavond. Ik vertrouw niet graag op dino’s.

• ineos
• plastic
• Vlaanderen
• column