Het aantal lage- en middeninkomenslanden met een onhoudbare schuld bereikte in 2022 een recordhoogte in de laatste 50 jaar. De opeenvolging van crisissen – Covid-19 en de oorlog in Oekraïne – en de stijgende rentetarieven bij de centrale banken in de rijke economieën deden nog een schep boven op de sterke stijging in schuldopbouw van het afgelopen decennium in de nasleep van de financiële crisis. Ondertussen heeft volgens het IMF 60% van de lage-inkomenslanden een te hoge schuldenlast of een hoog risico daarop.

De effecten worden nu gevoeld. Schulden aan buitenlandse crediteurs eten een steeds groter stuk van een steeds kleiner wordende taart van nationale middelen voor publieke dienstverlening zoals gezondheidszorg of onderwijs. De gevolgen zijn dramatisch voor lokale bevolkingen. In 2022 gaf Ghana drie keer meer uit aan het afbetalen van schuldenlast dan aan gezondheidszorg.

In 2022 gaf Ghana drie keer meer uit aan het afbetalen van schuldenlast dan aan gezondheidszorg.

Maar ook op de langere termijn heeft dit grote gevolgen. De aanzwellende schuldenlast betekent een rem op opkomende economieën en een streep door de rekening van jonge mensen met dromen en ambities. De huidige schuldencrisis bij een steeds groeiende groep lagere inkomenslanden, in een context van toenemende klimaat- en geopolitieke onrust, vormt dan ook 'één van de grootste bedreigingen voor de mondiale vrede en veiligheid en de financiële stabiliteit', zo stelt Rebecca Grynspan, Secretaris-generaal van UNCTAD.

ENTER COWBOY CREDITEURS

Geld lenen is een belangrijk instrument voor landen in het Zuiden om publieke uitgaven te kunnen doen. Zeker zolang (belasting)inkomsten beperkt blijven, bijvoorbeeld door internationale belastingontwijking en belastingcompetitie. In Sri Lanka droegen de ingrijpende belastingverlagingen van 2019 – verworven en bejubeld door de bedrijfslobby – bij aan de leegloop van de schatkist.

Het laatste decennium begonnen lage inkomenslanden bij nieuwe actoren te lenen, zoals China, India en Saudi-Arabië. Maar nog veel belangrijker was de opmars van private commerciële kredietverstrekkers, zoals grootbanken en pensioenfondsen. Landen met lage en middeninkomens zijn vandaag vijf keer meer verschuldigd aan private schuldeisers dan aan bilaterale schuldeisers. Het gevolg voor de betreffende landen: veel riskantere en duurdere schulden.

Obligaties van lagere inkomenslanden waren het voorbije decennium in trek bij private crediteurs die op zoek waren naar winstgevende projecten in tijden van lage interestvoeten in het Westen na de financiële crisis. De hoge intrestvoeten voor landen in het Globale Zuiden reflecteren het investeringsrisico. Het hoge rendement compenseert een mogelijke wanbetaling. Maar geldschieters gokten erop dat landen niet te maken zouden krijgen met externe schokken die een rem zetten op de economische groei nodig om de schulden en rente af te betalen. Die schokken kwamen er natuurlijk wel, in de vorm van de pandemie en daarna de oorlog in Oekraïne. Toch menen die private crediteurs nu dat ze recht hebben op volledige terugbetaling van de uitstaande kredieten, terwijl een verantwoorde leenpraktijk erin bestaat om in geval van faillissement te kijken hoe de schuldenlast van het land geherstructureerd kan worden.

Een land als Pakistan zal dit jaar 20 miljard dollar afbetalen in schuldaflossingen aan grote banken en hedge funds.

Het gevolg: een land als Pakistan zal dit jaar 20 miljard dollar afbetalen in schuldaflossingen aan grote banken en hedge funds. Hoewel het land opnieuw overeind probeert te krabbelen na apocalyptische overstromingen, blijven de crediteurs van Pakistan maximale schuldaflossingen vragen. Met de hoge 'cowboyrente' die ze in rekening hebben gebracht, kunnen financiële speculanten tot 200% winst maken als zij volledig worden betaald. Overheden in het Zuiden financieren zo de overtollige winsten van banken en andere kredietverschaffers. Een vorm van roof en freeridergedrag ten koste van lokale bevolkingen.

FREERIDEN

Staten kunnen niet failliet gaan zoals een bedrijf, ze kunnen niet ontbonden worden in geval van wanbetaling en er is geen supranationale instantie die dit in goede banen kan leiden. In reactie op de steeds aanzwellende schuldenlast, riep de G20 van machtigste landen tijdens de Covid-crisis onder andere een nieuw schuldverlichtingskader in het leven. Maar dat slaagt er niet in significante resultaten te boeken, in belangrijke mate omdat de deelname van private crediteurs aan het schuldherstructureringsmechanisme niet afgedwongen kan worden. Zo blijft de overgrote meerderheid van landen in schuldennood deze dure schulden aan private crediteurs dus aflossen, terwijl andere kredietverleners, vaak overheden, wel met mondjesmaat schulden opschorten of annuleren.

Sterker nog in het huidige systeem heeft een private crediteur er belang bij om landen in het buitenland voor de rechter te dagen om volledige terugbetaling inclusief interestvoeten te eisen. Toen Sri Lanka uiteindelijk failliet ging midden 2022, daagde Hamilton Reserve, een obligatiehouder gevestigd in een belastingparadijs, Sri Lanka onmiddellijk voor de Amerikaanse rechter om volledige terugbetaling te eisen. Dergelijke, vaak langdurige processen, kunnen arme debiteurlanden zich onmogelijk veroorloven. Reken daarbij nog de uitsluiting van kapitaalmarkten tijdens het proces. Vaak is het doel van zulke rechtszaak de onderhandelingspositie tegenover de debiteurstaat verder te vergroten. Daarmee versterken ze ook verder hun positie in vergelijking met andere crediteurs. Zo slaagden private schuldeisers er in het verleden in om gemiddeld 20% betere voorwaarden te bedingen dan bilaterale officiële schuldeisers. Zo subsidiëren ook die andere kredietverleners mee de aflossing van leningen aan rijke financiële ondernemingen. Een vorm van freeridergedrag ten koste van belastingbetalers die uiteindelijk de schuldherschikkingen van publieke crediteurs financieren.

5 MINUTEN POLITIEKE MOED

Er is nood aan een supranationaal schuldherschikkingsmechanisme dat werkt. Een eerdere poging daartoe in 2015 binnen de VN liep spaak door veto's van de EU en verschillende lidstaten. Zolang we op multilateraal vlak niet vooruit geraken, is het hoognodig om in een aantal belangrijke jurisdicties wetgeving in te voeren die onwillige schuldeisers aanspoort om op gelijke voet deel te nemen aan schuldherschikkingen. Dat kan door een wet die voorkomt dat private kredietverleners incentives hebben om landen die in schuldennood zitten aan te klagen.

Er is nood aan een supranationaal schuldherschikkingsmechanisme dat werkt.

Indien voldoende landen dergelijke wetgeving installeren, vormt het een oplossing voor het freeridergedrag van private crediteurs tegenover de debiteurlanden, andere crediteurs, spaarders en belastingbetalers. Procederen wordt minder aantrekkelijk en samenwerking wordt de geprefereerde optie. Het zal meer vroegtijdige schuldherstructureringen aanmoedigen en het zo moeilijker maken voor private schuldeisers om de benen te nemen en de last van hun buitensporige leningen door te schuiven naar publieke schuldeisers. Door private schuldeisers op gelijke voet te plaatsen met bilaterale officiële schuldeisers zullen ze een eerlijk deel van de schuldverlichting voor hun rekening moeten nemen. Landen in moeilijkheden zouden zo sneller weer groei en daarmee terugbetalingscapaciteit kunnen realiseren.

In New York wordt zo'n wetsvoorstel besproken. In het Verenigd Koninkrijk sprak een expertencommissie zich uit voor een dergelijk voorstel. Ook in ons parlement diende enkele parlementsleden in mei een dergelijk wetsvoorstel in. Nu nog 5 minuten politieke moed.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2023: 5 minuten politieke moed van Samenleving & Politiek.

• ontwikkelingslanden
• ongelijkheid
• 5 minuten politieke moed