Stel je voor: je wil een rondje maken met je gloednieuwe fiets. Plots word je klemgezet door twee politieagenten. Ze vragen je op een vrij arrogante manier of die fiets wel van jou is. Ze willen weten hoeveel je voor de fiets betaalde en dat je bewijst dat hij wel degelijk van jou is. Ondertussen komen nieuwsgierige omstaanders luisteren en oordelen. Oh ja, je naam is Mohamed. En je hebt net ervaren hoe het voelt om etnisch geprofileerd te worden, alweer. Dit verhaal is waargebeurd. Het is één van de vele getuigenissen over etnische profilering door de politie.

SCHENDING VAN MENSENRECHTEN

Etnisch profileren wordt door de Europese Commissie tegen Racisme en Intolerantie gedefinieerd als het gebruik door de politie van criteria zoals ras, kleur, taal, religie, nationaliteit of nationale of etnische afkomst bij controles, surveillance- of onderzoeksactiviteiten, zonder dat daar een objectieve of redelijke rechtvaardiging voor bestaat. Internationale mensenrechtenorganen stelden al vele keren dat etnisch profileren een schending van de mensenrechten vormt, waaronder van het non-discriminatiebeginsel.

Deze praktijk heeft ernstige gevolgen voor zowel individuen, minderheidsgroepen als de politie zelf. Zo is etnisch profileren in de eerste plaats schadelijk voor het welbevinden van mensen met een migratieachtergrond, zeker bij jongeren. Het Bureau van de EU voor de grondrechten beschrijft hoe etnisch profileren kan leiden tot beangstigende, vernederende en zelfs traumatische ervaringen.

Etnisch profileren kan leiden tot beangstigende, vernederende en zelfs traumatische ervaringen.

Daarnaast versterkt deze praktijk de stigmatisering van etnische minderheden. Ze houdt schadelijke vooroordelen in stand over een vermeende link tussen het plegen van misdrijven en het hebben van een bepaalde etniciteit.

Ook voor de politie werkt etnisch profileren contraproductief: het resulteert in een negatiever beeld over de politie en een gebrek aan vertrouwen in blauw op straat. Mensen zullen dan ook minder snel bereid zijn om acties van de politie te accepteren, wat op zijn beurt een geslaagde preventieve aanpak van misdrijven tegenwerkt.

VOORSTEL IN DE IJSKAST BELAND

Verschillende studies toonden aan dat de ervaring van Mohamed helaas geen alleenstaand geval is. In onderzoek van Amnesty International uit 2018 gaven geïnterviewde leden van de politie en verschillende getuigen aan dat etnisch profileren een realiteit vormt in België. Die bevindingen werden opnieuw bevestigd in recent onderzoek van de UGent en de VUB dat documenteerde hoe identiteitscontroles verlopen in de politiezone Gent. Ook minister van Binnenlandse Zaken, Annelies Verlinden (Open VLD), erkent dat de praktijk bestaat. Ze liet in 2021 optekenen dat ze het tegengaan van non-discriminatie, en aldus etnisch profileren, door de Belgische politie als een topprioriteit beschouwt.

Sinds het onderzoek van Amnesty International zijn er al verschillende stappen genomen door zowel beleidsmakers als politie om etnisch profileren aan te pakken. Zo ondertekenden de lokale politiezones van Gent, Antwerpen, Brussel-Noord en Mechelen-Willebroek in 2020 een 'handelingskader professioneel profileren' dat politiemensen moet helpen om identiteitscontroles wettelijk, effectief en rechtvaardig uit te voeren. Ook dienden Ecolo en Groen in 2021 een wetsvoorstel in dat een algemeen discriminatieverbod en een registratieplicht van identiteitscontroles wil invoeren in de Wet op het Politieambt. Vooralsnog is dit voorstel in de ijskast beland. Begin deze zomer bezorgde minister Verlinden tot slot een omzendbrief aan de Belgische politiezones om het handelingskader rond professioneel profileren breed te installeren.

Een eerste en cruciale stap werd nog steeds niet genomen: de invoering van een expliciet verbod op etnisch profileren in de Wet op het Politieambt.

Hoewel we die inspanningen verwelkomen, is er tegelijk nog veel werk voor de boeg. Zo werd een eerste en cruciale stap nog steeds niet genomen: de invoering van een expliciet verbod op etnisch profileren in de Wet op het Politieambt.

VERBOD IN WET OP HET POLITIEAMBT

In 2020 richtte Amnesty International, samen met zes andere organisaties en activist Yassine Boubout, het platform 'Stop Etnisch Profileren'. Het platform stelde concrete maatregelen voor in de strijd tegen etnisch profileren. De eerste aanbeveling is een expliciet verbod op etnisch profileren opnemen in de Wet op het Politieambt.

Etnisch profileren is weliswaar al impliciet verboden op grond van de algemene anti-discriminatiewetgeving. Het onderzoek van Amnesty International wees er echter op dat het bestaande kader onvoldoende is om etnisch profileren bij identiteitscontroles te detecteren, te voorkomen en te bestrijden. Zo bleek dat er weinig richtlijnen bestaan over de 'redelijke gronden' voor een identiteitscontrole. Dat leidt in de praktijk tot verschillende interpretaties en het gevaar dat 'buikgevoel' – gevoed door stereotypen, vooroordelen en bias – dan een belangrijke leidraad vormt.

Er blijken weinig richtlijnen te bestaan over de 'redelijke gronden' voor een identiteitscontrole.

De eerste stap om dat te verhelpen, is de ontwikkeling van een sterker juridisch en regelgevend kader. Het is daarom des te belangrijker dat de Wet op het Politieambt – zowat de Bijbel voor het politiewerk in België – een expliciet verbod op etnisch profileren bevat.

Nochtans manen internationale mensenrechtenorganen, zoals het VN-Comité voor de uitbanning van raciale discriminatie, België al geruime tijd aan om zo'n verbod op te nemen in zijn wetgeving. Tijdens het laatste Universeel Periodiek Examen van België – de evaluatie van de mensenrechtensituatie in een land door de lidstaten van de Mensenrechtenraad van de VN – ging opnieuw veel aandacht naar etnisch profileren en werd door andere landen bij België aangedrongen op een dringende aanpak van het probleem via concrete acties.

Een expliciet verbod op etnisch profileren in de Wet op het Politieambt brengt verschillende voordelen mee. Ten eerste worden het bestaan en de ernst van het probleem op die manier duidelijk erkend. Daarnaast dwingt het de wetgever om etnisch profileren te definiëren. Dat is broodnodig omdat er vaak nog onduidelijkheid bestaat onder politiemensen over wat die praktijk nu precies inhoudt. Uit het onderzoek van Amnesty International bleek bovendien dat sommige politiefunctionarissen etnisch profileren als aanvaardbaar beschouwen en zelfs als een noodzakelijk instrument voor politiewerk zien. Door een expliciet verbod op te nemen in de wet, wordt het ontegensprekelijk dat etnisch profileren niet kan. Dat leidt op zijn beurt dan weer tot minder straffeloosheid.

KAPSTOK VOOR ANDERE BELEIDSMAATREGELEN

Een verbod in de wet heeft ook als troef dat het als kapstok kan dienen voor andere beleidsmaatregelen in de strijd tegen etnisch profileren.

Denk bijvoorbeeld aan de registratie van identiteitscontroles, een andere maatregel die door het platform 'Stop Etnisch Profileren' wordt gevraagd. Een registratie kan leiden tot meer bewustwording over de redenen voor een controle, tot verhoogde effectiviteit van politiewerk en minder straffeloosheid. Ook draagt het bij tot een betere dataverzameling over etnisch profileren, momenteel een pijnpunt in België waar mensenrechtenorganen al vaak op wezen. Als gecontroleerden bovendien een formulier ontvangen met de geregistreerde gegevens van hun identiteitscontrole, kan dat een middel zijn om klacht in te dienen bij een vermoeden van etnisch profileren.

De oplossingen om etnisch profileren doeltreffend tegen te gaan liggen binnen handbereik, met als eerste stap een verbod in de Wet op het Politieambt. Hier ligt niet alleen een kans voor onze beleidsmakers om te slagen voor het volgende Universeel Periodiek Examen in 2026, maar ook om de kloof te dichten tussen burger en politie. Zodat de twee agenten de volgende keer een goedkeurende duim opsteken als ze Mohamed zijn glimmende stalen ros zien uittesten. Stel je dát eens voor.

Deze bijdrage verscheen in de Zomerreeks 2023: 5 minuten politieke moed van Samenleving & Politiek.

• politie
• racisme
• etnisch profileren
• 5 minuten politieke moed